گره جدید بر کلاف سردرگم بنزین

امین قلعه‌ای

 افزایش سرسام آور مصرف بنزین و همچنین  افزایش حجم قاچاق سوخت زیر سایه بنزین ارزان قیمت، عواملی هستند که دولت و مجلس را به صرافت تغییر  در مکانیسم عرضه این کالای مهم در اقتصاد ایران بیاندازد. به گفته مقامات مسئول در سازمان بهینه سازی مصرف سوخت  ایران سالانه 15 میلیارد دلار بابت مصرف بنزین به شهروندانش یارانه می‌دهد. محسن دلاویز مدیرعامل این سازمان چندی پیش در این ‌باره گفته بود:« چرا ما نباید مصرف را کنترل کنیم؟ اینکه ما روزانه 35 میلیون دلار فقط یارانه بنزین بدهیم چقدر عاقلانه است؟ فقط برای بنزین می‌شود تقریباً 15 میلیارد دلار در سال. همین قدر هم برای گازوئیل داریم می‌پردازیم. مگر اعتبار و بودجه کشور چقدر کشش این کار را دارد؟ اصلاً مگر کشور صدقه‌ای و یارانه‌ای می‌تواند به توسعه برسد؟ شما کجای دنیا را سراغ دارید. ما بعد از چین با 5/1 میلیارد جمعیت که 37 میلیارد دلار یارانه می‌دهد، با 35 میلیارد دلار دومین کشور هستیم. تازه این آمارهای سال 95-94 است. اصلاً باورنکردنی است و این آمار و ارقام یک فاجعه است.»  در همین حال اما  دو روز پیش خبری در فضای رسانه ای کشور منتشر شد مبنی برای اعطای سهمیه روزانه بنزین به همه شهروندان، به منظور توزیع عادلانه‌تر مصرف سوخت در کشور.  پیش از ارائه این طرح «بازگشت کارت سوخت یا همان نظام سهمیه‌بندی مصرف سوخت» و «توزیع بنزین میان تمام ایرانیان در قالب کوپن» دو راهکاری بودند  که به تایید برخی نمایندگان مجلس، دولت در حال بررسی‌ آنها بود. 

عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی: به عقیده شخصی بنده و نه از منظر دیدگاه کمیسیون، در بحث سوخت دو مشکل افزایش مصرف و قاچاق را داشتیم طرح باید در راستای جلوگیری از افزایش قاچاق و مصرف باشد. بعید می‌دانم که طرح در این بخش موثر واقع شود

 طرح جدید چه ویژگی‌هایی دارد؟

روز یکشنبه علیرضا رحیمی در جلسه علنی مجلس از اعلام وصول طرح اصلاح تبصره ۲ ماده ۷۶ قانون تامین اجتماعی، طرح سهمیه بندی بنزین و طرح استفساریه ب ماده ۱۵۹ قانون برنامه پنجم خبر داد. اسدالله قره‌خانی سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی درباره این طرح می گوید:«بر اساس طرحی سه بندی که برخی نمایندگان به هیات رئیسه مجلس ارائه کرده‌اند گفته شده به هر ایرانی روزانه یک لیتر بنزین اختصاص یابد و شرکت پالایش و پخش فرآورده نیز سامانه‌ای تعریف کند تا افرادی که خودرو ندارند سوخت خود را از این مسیر فروخته و دارندگان خودرو هم بتوانند خرید کنند. در این طرح آمده جایگاه داران سی.ان.جی برای سرویس‌های عمومی اعم از وانت‌ها و تاکسی‌ها اولویت قائل شوند تا بتوانند بدون نوبت سوخت گیری داشته باشند.» عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی در ادامه  در این مورد می‌گوید:« به عقیده شخصی بنده و نه از منظر دیدگاه کمیسیون، در بحث سوخت دو مشکل افزایش مصرف و قاچاق را داشتیم طرح باید در راستای جلوگیری از افزایش قاچاق و مصرف باشد. بعید می‌دانم که طرح در این بخش موثر واقع شود. مگر اینکه قیمت‌ها به حدی بالا برود که قاچاق مقرون به صرفه نباشد.»  دراین میان مدافعان طرح جدید سهمیه بندی بنزین در دفاع از این طرح  می‌گویند: «این میزان سهمیه بنزین (روزانه یک لیتر به ازای هر کد ملی) برای خانوار‌هایی که یک خودرو دارند کافی خواهد بود، اما در خانوار‌هایی که بیش از یک خودرو دارند این میزان سهمیه کفاف نمی‌دهد و این افراد مجبور خواهند بود سهمیه مازاد را از بازار آزاد تهیه کنند که این مهم با توجه به شرایط اقتصادی فعلی هزینه مضاعفی را بر افراد تحمیل خواهد کرد.» به عقیده مدافعان این طرح :« در صورتی اجرایی شدن این طرح دیگر ضرورت ندارد دولت در تشخیص خانوار‌های نیازمند دخالت کند؛ بلکه یارانه بنزین به صورت خودکار از اقشار پردرآمد و پرمصرف به خانوار‌های بدون خودرو یا کم‌مصرف منتقل می‌شود.»  در همین حال بسیاری از آگاهان معتقدند که طرح جدید ارائه شده توسط نمایندگان بسیار شبیه به پیشنهادی است که چندی قبل توسط مرکز پژوهش‌های مجلس به دولت ارائه شده بود. 

بسیاری از اقتصاددانان راهکار اصلی کنترل مصرف بنزین را نه در سهمیه بنزین و تخصیص سهمیه  برای همه شهروندان  که در عمل به قواعد اقتصادی ارزیابی می‌کنند

طرح مرکز پژوهش‌ها برای بنزین چه بود؟

 از دیرباز این مسئله همواره در بیان منتقدان  بنزین ارزان قیمت مورد تاکید قرار گرفته که ارائه بنزین ارزان  قیمت به تشدید ناعدالتی در اقتصاد منجر می شود. به عقیده آنها  بنزین ارزان قیمت  راه را برای مصرف بیشتر توسط خانوارهای برخوردار  بازمی کند و خانوارهای فقیر که نوعاً حتی از امکان استفاده از خودرو محروم هستند از این یارانه بهره ای نمی برند.  همین موضوع انگیزه‌ای بود تا مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در پیشنهادی خواهان تخصیص سهمیه بنزین به همه شهروندان شود.  بر اساس آن، دولت می‌تواند معادل حجمی از مصرف متعارف بنزین در دنیا را به‌صورت روزانه بین تمام ایرانیان و در قالب کوپن توزیع کند تا تمام اقشار جامعه از یارانه بنزینی بهره‌مند شوند. طبق این طرح مصرف‌کنندگان بنزین می‌توانند مازاد نیاز خود را از طریق خرید سهمیه سایر افراد جامعه تامین کنند. به این ترتیب با تشکیل بازاری برای این حامل و استخراج قیمت آن از طریق عرضه و تقاضا، زمینه برای بازتوزیع عادلانه‌تر یارانه‌ها و همراهی مردم با اصلاحات اقتصادی فراهم می‌شود. هدف این طرح، اعطای بخشی از یارانه فعلی ناشی از تخفیف قیمت بنزین از طریق کوپن به تمامی افراد جامعه است. البته به عقیده نگارندگان این طرح، موفقیت این مکانیسم نیازمند عدم مداخله دولت در بازار متشکل ایجاد شده برای خرید و فروش بنزین است. در چنین شرایطی قیمت طبق تقاضا به مرور افزایش یافته و فاصله‌اش با فوب خلیج فارس یا میانگین قیمتی در کشورهای همسایه کمتر خواهد شد. از جمله ایراداتی که به این طرح گرفته می‌شود، چگونگی تشکیل بازاری برای کشف قیمت بنزین و فروش آن به متقاضیان است. همچنین از نگاه منتقدان، اجرای این طرح با چالش‌های فنی زیادی همراه خواهد بود. از جمله آن داشتن سطحی از آگاهی نسبت به الزامات فنی برای مشارکت در بازاری است که پس از اجرای این طرح تشکیل خواهد شد. این الزام در شرایطی وجود دارد که منتقدان عقیده دارند در بسیاری از مناطق کشور و در بین بسیاری از شهروندان سواد لازم برای مشارکت در یک بازار آنلاین برای خرید و فروش یارانه بنزین وجود ندارد. بنابراین به نظر می‌رسد که دهک‌های پایینی جامعه به ابزارهایی مانند اینترنت دسترسی محدودی دارند، نسبت به سایر دهک‌ها از قدرت مانور کمتری برای به حداکثر رساندن منافع خود برخوردارند.

 راهکار کنترل مصرف چیست؟

 بسیاری از اقتصاددانان راهکار اصلی کنترل مصرف بنزین را نه در سهمیه بنزین و تخصیص سهمیه  برای همه شهروندان  که در عمل به قواعد اقتصادی ارزیابی می‌کنند. به گفته این اقتصاددانان ارائه سهمیه  بنزین ارزان قیمت به  همه شهروندان  کمکی به کنترل بنزین  نخواهد کرد، ضمن آنکه خود باعث ایجاد بازارهای کاذب خواهد شد. یوسف مرادی کارشناس اقتصاد در این باره می‌گوید:«مشخص نیست که چرا عده‌ای از مسئولین به دنبال تجربه راه‌های پیش رفته هستند. اقتصاد و قواعد خاص خود را دارد. بر اساس  علم اقتصاد  نخستین راه برای  کنترل مصرف خارج از رویه هر کالایی اصلاح قیمت آن است. البته اصلاح قیمت به منظور کنترل مصرف سوخت به تنهایی کافی نیست. مصرف بالای بنزین علاوه بر قیمت  ارزان محصول مجموعه ای از عوامل دیگر نیز هست. عواملی همچون عدم سرمایه‌گذاری در بخش حمل و نقل عمومی، فعال نبودن بخش‌های مختلف تولید و رویآوردن شهروندان به مشاغل خدماتی و بی‌کیفیتی خودرو‌های تولید داخل.»