از تبلیغات تا واقعیت مزایای عضویت در شانگهای
کارشناسان: با وجود تحریم‌ها، طرفی نمی‌بندیم
آرش زاهدی
بیانیه پایانی بیست و سومین نشست سران سازمان همکاری شانگهای که سه‌شنبه(13 تیر) بطور ویدئوکنفرانس و به میزبانی هند برگزار شد، تصویب عضویت رسمی و کامل ایران در این نشست را رسما اعلام کرد. تصمیم به پیوستن ایران به سازمان شانگهای در دولت دوم اصلاحات آغاز شد ولی دلایلی مانند تحریم ایران باعث شد برخی اعضا به ویژه تاجیکستان با عضویت ایران در این سازمان مخالفت کنند. اما اکنون تحولات ژئوپلیتیکی مانند تحریم روسیه از سوی غرب باعث شد تا روس‌ها توجه خود به کشورهای شرق مانند ایران را افزایش دهند.
سازمان همکاری شانگهای (SCO) یک سازمان بین‌المللی اوراسیا است که 15 ژوئن 2001 در قالب یک اتحاد سیاسی، اقتصادی و نظامی در شهر شانگهای چین توسط 6 کشور جمهوری خلق چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تاسیس شد. این کشورها، به استثنای ازبکستان، اعضای «پنج شانگهای» بودند که در 26 آوریل 1996 در شانگهای تأسیس شد.
هند و پاکستان بعداً در 9 ژوئن 2017 در نشست آستانه به عنوان اعضای کامل به این سازمان پیوستند. ایران نیز در اجلاس سران در دوشنبه پایتخت تاجیکستان در 17 سپتامبر 2021 پس از موافقت اعضا با تغییر وضعیت خود در سازمان از عضو «ناظر» به عضو «تمام» به نهمین عضو تبدیل شد. کشورهای ناظر این سازمان شامل افغانستان، بلاروس و مغولستان و «شرکای گفتگو» این سازمان شامل ارمنستان، آذربایجان، کامبوج، نپال، سریلانکا و ترکیه هستند که همگی نامزدهای عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای به‌شمارمی‌آیند.
اعضای سازمان همکاری شانگهای نزدیک به نیمی از جمعیت جهان و نزدیک به سه پنجم خشکی‌های اوراسیا را تشکیل می‌دهند که آن را به بزرگترین اتحاد سیاسی منطقه‌ای جهان تبدیل می‌کند. سازمان شانگهای اغلب در غرب «اتحاد شرقی»نامیده می‌شود.
روایت سخنگوی دولت از مزایای پیوستن به شانگهای
هرچند دولت سیزدهم پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای را دستاورد خود معرفی می‌کند، بسیاری از کارشناسان معتقدند که این موضوع بیشتر جنبه تبلیغاتی دارد و نباید در مورد آن اغراق کرد. برای نمونه، سخنگوی دولت مزایای عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای را «تسهیل دسترسی به بازار بزرگ کشورهای عضو، دلارزدایی از مبادلات تجاری، رونق بیشتر گردشگری و راه‌های تجاری، تقویت امنیت منطقه‌ای و افزایش تعاملات سیاسی»، برمی‌شمارد و معتقد است: «این رویداد بزرگ در مسیر تحقق ایران قوی است.»
دستاوردهای شانگهای مشروط به برجام و FATF
یدالله کریمی، استاد دانشگاه، در واکنش به مزایای مورد اشاره بهادری جهرمی نوشت: «همه این امتیازات نامبرده در مقیاس کلان تخیلات و بلکه توهماتی بیش نیستند تا ایران تحریم‌زدایی همه‌جانبه نشده، با ایالات متحده آمریکا مناسبات رسمی برقرار و به نظم و مقررات چیره بر بازار تمکین نکرده؛ خبری از دسترسی کلان آزاد به بازار جهانی، جذب مقیاس کلان گردشگر، رونق‌گیری کریدورهای جهانی و گسترش مبادلات جهانی نیست. شاهد این که پیوستن جمهوری اسلامی به شانگهای کمترین کاهشی ولو کوتاه مدت در ارزش بازاری دلار ایجاد نکرد. این در حالی است که حتی شایعات مذاکرات محرمانه تهران- واشنگتن، مدت‌ها است در پایین نگاه‌داشتن دلار موثر بوده است.»
سیامک قاسمی، فعال اقتصادی نیز با این کارشناس اتفاق نظر دارد. او با توجه به واکنش دلار به عضویت ایران در شانگهای نوشت: «یادش به خیر، زمانی قیمت دلار با خبر عضویت در پیمان شانگهای یا آزاد شدن پول از عراق و کره‌جنوبی، کمی واکنش نشان داده و کاهش پیدا می‌کرد. از بس هر هفته عضو پیمان شانگهای شدند و دلار آزاد کردند بازار دیگر این خبرها را به هیچ هم نمی‌گیرد و قیمت دلار اصلا تکان هم نمی‌خورد»
همچنین محمود شوری، کارشناس ارشد اوراسیا در اینباره گفت: «کارشناسان و سیاستمداران کشورهای عضو از عملکرد سازمان در حوزه همکاری‌های اقتصادی رضایت کافی ندارند و معتقدند که عملکرد سازمان از این جنبه چندان برجسته نیست. نباید انتظارها را از آورده‌های سازمان همکاری شانگهای برای سیاست خارجی ایران بالا برد. دستگاه دیپلماسی دولت سیزدهم هیچ نقشی در پذیرش عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای نداشت، چون اساسا قرار گرفتن پذیرش عضویت ایران به عنوان دستور کار نشست بعدی پیش از آغاز به کار دولت سیزدهم به اطلاع تهران رسیده بود.»
تا زمانی‌که مشکلات مربوط به تحریم‌ها و ماندن ایران در لیست سیاه FATF حل نشود، نمی‌توان انتظار داشت که عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای تاثیر آنچنانی در اقتصاد کشور داشته باشد. باید توجه داشت که پیش از این نیز بسیاری از تولیدکنندگان چینی یا روسی و حتی بنادر بخش خصوصی این کشورها به دلیل همین مشکلات از همکاری اقتصادی و تجاری با ایران اجتناب کرده‌اند
واکنش محسن جلالپور، تحلیلگر مسائل اقتصادی نیز چنین بود: «موضوع این است که ما قادر به بهره‌برداری و خوشه‌چینی از این اتفاق یا هر اتفاق مشابه دیگر نیستیم، پس اصل اتفاق مهم است؛ اما احتمالا برای ما نتیجه‌ای نخواهد داشت زیرا برای اینکه تجارت به درستی کار کند، باید مقدماتی فراهم شود.»
مزایا در دست‌انداز چالش‌ها
ازسوی دیگر، برخی مقامات دولتی نیز پیوستن ایران به شانگهای را باعث تقویت جایگاه ترانزیتی و کریدوری ایران می‌دانند در حالی‌که چالش‌های عمده‌ای وجود دارد که مانع از تحقق این مزایا می‌شود. برای نمونه، ایران به دلیل کمبود در شبکه‌های ریلی و جاده‌ای مدرن و عدم دسترسی به بندر، به عنوان یک مسیر ترانزیتی جذاب محسوب نمی‌شود و در تامین مالی طرح‌ها با چالش مواجه است که با عضویت در سازمان همکاری شانگهای کاهش نخواهد یافت. علاوه بر این، نه چین (مهمترین عضو سازمان همکاری شانگهای) در ایران سرمایه‌گذاری کرده است و نه هند و بعید است عضویت رسمی در سازمان همکاری شانگهای این واقعیت را تغییر دهد.
بنابراین نباید در مورد سازمان همکاری شانگهای و ظرفیت آن در دور زدن تحریم‌ها و کاهش مشکلات اقتصادی بزرگنمایی کرد. کمااینکه پیشتر محمدقاسم محبعلی، دیپلمات و تحلیلگر سیاسی، گفته بود که «عضویت در سازمان شانگهای تاثیر اقتصادی چندانی برای کشور ندارد و بهتر است تبلیغ واهی در خصوص مزایای عضویت در این سازمان صورت نگیرد.»
همچنین یکی از مزایای پیوستن ایران به شانگهای کاهش تاثیر تحریم‌ها عنوان می‌شود؛ باید توجه داشت که ایران نگاه امنیتی به سازمان شانگهای دارد تا از فشار تحریم‌های غرب خارج شود، اما هنوز رویکرد مشخصی برای آن تعریف نشده است تا ایران زیر بار سازمان شانگهای نرفته و استقلال خود را حفظ کند. در ضمن نباید در توان این سازمان نیز بزرگنمایی شود، برای نمونه هنوز نتوانسته راهکار امنیتی مشخصی برای موضوع افغانستان تعریف کند.
اعضای پیمان شانگهای دو نیمه متفاوت دارند؛ به این ترتیب که برخی مانند چین بسیار پیشرو با اقتصادهای متنوع، دارای ثبات اقتصادی هستند و نیمه دوم اقتصادهای بسته و کوچک محدود به فناوری قدیمی و عمدتا صادرکننده مواد خام هستند که عملا نمی‌توانند در توسعه اقتصادی ما تاثیرگذار باشند.
در مجموع، می‌توان اینگونه برداشت کرد تا زمانی‌که مشکلات مربوط به تحریم‌ها و ماندن ایران در لیست سیاه FATF حل نشود، نمی‌توان انتظار داشت که عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای تاثیر آنچنانی در اقتصاد کشور داشته باشد.باید توجه داشت که پیش از این نیز بسیاری از تولیدکنندگان چینی یا روسی و حتی بنادر بخش خصوصی این کشورها به دلیل همین مشکلات از همکاری اقتصادی و تجاری با ایران اجتناب کرده‌اند.
دیدگاه تان را بنویسید