رکود در یک «پیشرانه»

امین قلعه‌ای

«تولید نفت در دنیا امری رقابتی است. وقتی در سال ۱۳۸۴ از وزارت نفت رفتم تولید نفت عراق به دو میلیون بشکه در روز هم نمی‌رسید درحالیکه این کشور امروز ۴ میلیون بشکه نفت تولید می‌کند اما در ایران ۴۰ سال است که تولید ما از ۳ میلیون و ۸۰۰هزار بشکه فراتر نرفته و هر بار که قصد می‌کنیم این تولید را افزایش دهیم اتفاقی در فضای بین‌المللی می‌افتد که مانع این کار می‌شود. عراق توانست با قراردادهای به مراتب جذاب‌تر از کشور ما سرمایه گذاران و شرکت‌های بزرگ را جذب کند و تولید خود را بیشتر کرد با این حال، همه می‌دانند که تولید بیشتر، قدرت بیشتری می‌آورد.» این جملات بخشی از یک اظهارنظر وزیر نفت در مورد مشکلات صنعت نفت در ایران است. صنعت نفت در یکصد سال اخیر پیشران اصلی توسعه و موتور محرک بسیاری از تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی 

بوده است. 

با این همه اما در دهه‌های اخیر بدلیل برخی مشکلات همچون جنگ، تحریم و حتی عدم تفاهم ملی در مورد نحوه توسعه این صنعت، شاهد عقب ماندگی‌‌های شدید در این حوزه بوده‌ایم. این همه اما در حالی روی می‌دهد که به اذعان بسیاری از کارشناسان اقتصادی فرصت‌ها برای استفاده حداکثری از نفت و تبدیل منابع زیر زمینی به ثروت ملی در حال از دست رفتن است. این در حالی است که  ایران باید نفت را به ثروت‌های ملی تبدیل کند و این ثروت را در اقتصاد ملی و برای نسل‌های آینده 

تزریق کند.

آژانس بین‌المللی انرژی 

چه می‌گوید؟

آژانس بین‌المللی انرژی هفته جاری گزارش «دورنمای انرژی جهان ۲۰۱۸» را منتشر کرد که یکی از مهمترین گزارش‌های پیش‌بینی انرژی به شمار می‌رود که هر سال منتشر می‌شود. این موسسه در دورنمای امسال پیش‌بینی کرده که تقاضای جهانی برای نفت سالانه یک میلیون بشکه در روز تا سال ۲۰۲۵ رشد خواهد کرد و پس از این تاریخ، رشد تقاضا به ۰.۲۵ میلیون بشکه در روز کاهش پیدا می‌کند.خودروهای برقی وارد بخش حمل و نقل شده‌اند و انتظار می‌رود روند گسترش آنها در سالهای آینده شتاب بگیرد. حتی با وجود این که فروش خودرو ۸۰ درصد تا سال ۲۰۴۰ افزایش پیدا می‌کند، آژانس بین‌المللی انرژی اعلام کرده تا اواسط دهه ۲۰۲۰ تقاضا برای نفت در بازار خودروهای سواری به اوج خود می‌رسد. این موسسه انتظار دارد ۳۰۰ میلیون خودروی برقی تا سال ۲۰۴۰  مورد استفاده قرار بگیرد که حدود ۳.۳ میلیون بشکه در روز تقاضا برای نفت را حذف می‌کند.با این حال تقاضا برای نفت همچنان رشد خواهد کرد و تا سال ۲۰۴۰ به اوج نمی‌رسد.این مقطع یک برآورد کاملا محفاظه‌کارانه در پیش‌بینی پیک تقاضا برای نفت است.دلیل آن نیز این است که آژانس بین‌المللی انرژی معتقد است سایر بخش‌ها اهمیت بیشتری در رشد تقاضا برای نفت ایفا خواهند کرد. بر اساس برآورد آژانس بین‌المللی انرژی، سهم پتروشیمی‌ها از رشد تقاضا، ۵ میلیون بشکه در روز و کامیون‌های سنگین ۴ میلیون بشکه در روز تا سال ۲۰۴۰ خواهد بود. اقتصادهای در حال توسعه شاهد بیش از ۵ میلیون بشکه در روز رشد تقاضا برای خودروهای سواری خواهند بود اما این میزان با افت تقاضا در اقتصادهای توسعه یافته به دلیل رشد بکارگیری خودروهای برقی، جبران خواهد شد.در بخش عرضه، حدود سه چهارم از افزایش تولید نفت جهانی تا سال ۲۰۲۵ از جانب آمریکا خواهد بود که بسیار قابل ملاحظه است. اما پس از این تاریخ، شیل اهمیت کمتری پیدا خواهد کرد و اوپک موقعیت خود را به عنوان منبع اصلی رشد عرضه بازمی‌یابد.در حقیقت، آژانس بین‌المللی انرژی اعلام کرده با وجود اینکه شیل آمریکا همچنان رشد می‌کند اما این خطر وجود دارد که بازار نفت کاملا به شیل وابسته شود. بر اساس گزارش اویل پرایس، پیام آژانس بین‌المللی انرژی این است که تقاضا برای نفت در میان مدت رشد خواهد کرد اما تا سال ۲۰۴۰ به پیک خود می‌رسد اما در این بین، کمبود هزینه از سوی شرکت‌های نفتی ممکن است به معنای کمبود عرضه در اواسط سال ۲۰۲۰ باشد.

وضعیت صنعت نفت ایران 

میزان تولید نفت در ایران در چهل سال اخیر هیچگاه از 4200 هزار بشکه در روز فراتر نرفته است. صادرات نفت ایران همچنین هیچگاه از سطح 2.5میلیون بشکه در روز بیشتر نبوده است. بر اساس آمار رسمی منتشر شده وزارت نفت ایران مجموع ذخایر استحصال شدنی نفت خام و میعانات گازی ایران بیش از ۱۵۴.۸ میلیارد بشکه برآورد می‌شود. که این میزان معادل ۱۰ درصد از مجموع کل ذخایر نفت خام موجود در جهان محسوب می‌شود.به لحاظ میزان تولید ایران و عراق مشترکاً جایگاه چهارمین تولید کننده نفت جهان را به خود اختصاص داده اند.در این میان نکته تامل برانگیز آنکه به اذعان مدیران صنعت نفت ایران پتانسیل تولید دستکم هفت میلیون بشکه نفت در روز را را دارا می باشد. در این بین پرسش اصلی این است که چرا ایران به رغم برخوداری از فرصت مناسب برای توسعه صنعت نفت در دهه‌های اخیر همواره درجا زده است؟  سید مهدی هاشمی از مدیران سابق صنعت نفت در این باره می‌گوید:«مسلما ما جایگاه برجسته‌ای که در نفت و گاز داریم، یعنی به لحاظ ذخائر رتبه اول گاز و رتبه سوم یا چهارم نفت در دنیا را داریم. که این ذخائر اگر تکنولوژی را برای استفاده از آن‌ها به کار ببریم، می‌توانند خیلی بیش‌تر از آن‌چه که فکر می‌کنیم باشند، به عنوان مثال اگر ما ضریب بازیافت‌مان را در نفت از حدود 23-4 درصدی که الان هست به حدود عددی که عربستان دارد برسانیم، یعنی 50 درصد برسانیم دیگر 50 میلیون بشکه نفت قابلیت استحصال نداریم و 300 میلیون بشکه نفت خواهیم داشت. یعنی اعداد تا این حد عوض خواهند شد.» این همه اما در حالی است که بر اساس گزارش آژانس بین المللی انرژی تقاضای جهانی برای نفت سالانه یک میلیون بشکه در روز تا سال ۲۰۲۵ رشد خواهد کرد و پس از این تاریخ، رشد تقاضا به ۰.۲۵ میلیون بشکه در روز کاهش پیدا می‌کند.

چرا صنعت نفت توسعه نیافت؟

صنعت نفت در کشور ما صنعتی مظلوم است. از یک سو به خاطر ورود بی‌مهابای درآمدهایش به اقتصاد همواره مورد لعن و نفرین اقتصاددانان قرار می‌گیرد و از سوی دیگر باورهای غلط و رفتارهای اشتباه مانع از رشد و توسعه آن می شود. در این بین پرسش اصلی این است که چه عواملی باعث شده که ضرورت های تولید حداکثری، در کشور ما نادیده گرفته شود؟واقعیت این است که صنعت نفت در ایران صنعتی دولتی است از همین نوع تصورات حاکمان از مباحث مربوط به این حوزه از اهمیتی بالا برخودار است. به عنوان مثال برداشت کهنه از مفهوم استقلال یکی از موانع توسعه صنعت نفت در ایران است. موضوع پاسداری از استقلال کشور همواره از مباحث پر اهمیت در فضای سیاسی ایران به حساب آمده است. بر اساس باورهای تاریخی، درست یا غلط، سطح همکاری با شرکت‌های خارجی یکی از نمادهای استقلال کشور محسوب شده است. بر این اساس هرچقدر طول مدت قرارداد با شرکت‌های معتبر بین المللی کوتاهتر و سهم آنها از سود قرارداد کمتر باشد، کشور در حفظ استقلال خویش از بیگانگان موفق تر خواهد بود. این چارچوب نظری در حالی از سوی بسیاری از بلندگوهای قدرت در کشورمان تبلیغ و تبیین میشود که رقبای نفتی کشور ما با تنظیم قراردادهای جذاب در حال جذب حداکثری سرمایه گذاری خارجی به کشور خود هستند. در حقیقت مراجعه به ذهنیت تاریخی در مورد نفت باعث شده که مسئولین تصور کنند که دادن امتیازات مناسب به سرمایه‌گذاران خارجی برای حضور در صنعت نفت ایران شرایطی مشابه حاکمان قبلی را برای آنها رقم خواهد. این همه در حالی است که مطالعه شرایط اقتصادی در جهان امروز به خوبی نشان می‌دهد که حفظ استقلال و دور کردن تهدیدها از کشور از طریق همبستگی با اقتصاد جهانی میسر است. آنچنان که بسیاری از کشورهای در حال توسعه با جذب سرمایه گذاری خارجی و حضور مستمر در زنجیره جهانی تولید کالا و خدمات،امروز تهدیدهای خارجی را از خود دور کرده اند. صنعت نفت در دست دولت هم میتوانست به کارآمدی، افزایش تولید و توسعه منجر شود اما آنچه باعث ناکارآمدی در این امر شده صرفاً به موضوع بدبینی به بیگانگان محدود نمی‌شود. موضوع دیگر این است که در کشور ما ایستگاههای گوناگونی در مسیر جذب سرمایه گذاری خارجی به خصوص در صنعت نفت وجود دارد. محمد حسین عادلی در این مورد میگوید:« در موضوع سرمایه‌گذاری خارجی در دنیا، مفهومی تحت عنوان One stop shop (یک پنجره) وجود دارد که مفهوم آن این است وقتی وارد کشوری می‌شوید می‌دانید که باید از یک پنجره عبور کنید و مجوز‌ها و جواب پرسش‌ها را تنها از یک پنجره و یک بخش بگیرید. در ایران به صورت اسمی این پنجره تعریف شده، اما در عمل و در جریان مذاکره پنجره‌های دیگری باز می‌شود و این موضوع سرمایه‌گذاران را با چالش و تاخیرهای غیراستانداردی روبه‌رو می‌کند.» این فضای عدم اعتماد و خلع اختیارات مطابق با وظایف قانونی از نهاد اصلی تصمیم گیر در این مورد، یعنی وزارت نفت، ناشی از وجود فضای عدم اعتماد در کشور است. فضایی که در دوران پسا برجام مانع از استفاده بهینه از فرصت ها شد.در این بین شاید بهترین توصیف از شرایط موجود را بتوان در پاسخ‌های اخیر زنگنه به نماینده سئوال کننده در کمیسیون انرژی شنید. او در این مورد می گوید:« درحالیکه می‌توانیم با یک حرکت جمعی تولید خود را به بالای ۶ میلیون بشکه در روز برسانیم هر بار یک مانع بر سر این اقدام بوجود می‌آید درحالیکه اقتدار در بازار انرژی دنیا مترادف با توان تولید نفت بیشتر است.» گذشته از همه عوامل پیش گفته بزرگترین مانع در مسیر افزایش تولید و توسعه صنعت نفت ایران شرایط سیاست خارجی کشورمان در چند دهه اخیر بوده است.  صنایع مختلف درهر اقتصادی بدون پیوستگی و ارتباط مداوم با دو مولفه تکنولوژی روزآمد و سرمایه، دچار فرسودگی و ناکارآمدی می شوند. در این بین اینگونه به نظر می رسد که شرایط برای صنعت نفت  که با فرسودگی شدید تجهیزات، سطح نازل ضریب بازیافت از مخازن و توسعه نیافتگی میادین نفتی مواجه است، خطیرتر  است. از همین رو باید گفت فقدان سرمایه گذاری خارجی در نتیجه شرایط پر تنش در سیاست خارجی و تحریم، در میان همه صنایع بزرگترین آسیب را متوجه صنعت نفت کرده است.