باخت بندر چابهار به طالبان!

مریم شکرانی

سقوط دولت افغانستان و روی کار آمدن طالبان در همسایه شرقی، بندر چابهار را به انزوا می‌کشاند؟ بندر چابهاری که تنها داوطلب سرمایه‌گذاری خارجی آن هندوستان بود و حالا معادلات منطقه‌ای، هند و چابهار را با خطر بزرگ باخت روبرو کرده است.

بندر چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران است. همان بندری که موقعیت ممتاز و استراتژیک آن زمانی چشم آمریکایی‌ها را گرفته بود و قرار بود به بزرگترین بندرگاه منطقه‌ای جنوب شرق آسیا تبدیل شود. بندری در حد و اندازه بندر میامی آمریکا که حالا به تنهایی بیشتر از درآمد نفتی ایران پول درمی‌آورد و بزرگترین قطب گردشگری دریایی در جهان است. در سال‌های آغازین دهه 50 شمسی آمریکایی‌ها برای توسعه چابهار به ایران آمدند. اهالی منطقه هنوز هم مهاجرت خانواده‌های آمریکایی به چابهار را به یاد می‌آورند اما انقلاب که شد همگی از چابهار رفتند و حالا بعد از حدود چهار دهه، چابهار همچنان یکی از محروم ترین مناطق ایران است و بندر چابهار تقریبا یک بندر متروکه به شمار می‌آید که حتی برای باراندازی کشتی‌های داخلی جذابیت ندارد.

بندر چابهار سال‌هاست از نبود دسترسی به ریل و راه جاده‌ای و حتی فرودگاه درست و حسابی رنج می‌برد. فرودگاه کوچک چابهار تا همین چند وقت پیش پرواز شبانه نداشت و ساعت 4 بعدازظهر تعطیل می‌شد و سال‌هاست توسعه خط ریل آن و اتصالش به ریل سراسری عقب انداخته می‌شود.

علاوه بر این سیستان و بلوچستان فقیرترین استان ایران از نظر دسترسی به راه‌های جاده‌ای است و تجار برای کالاهای رسیده به بندر چابهار، به راه جاده‌ای مناسب و کامیون دسترسی ندارند.

این در حالی است که از‌ سال 52 طرح جامع تأسیس بندر چابهار تنها بندر ایران که به اقیانوس دسترسی دارد، کلید خورد و قراردادهایی با پیمانکاران خارجی بسته شد. بعد از انقلاب اما توسعه چابهار با کمبود منابع مالی مواجه شد و بارها به تعویق افتاد.

بر اساس طرح جامع تاسیس بندر چابهار بنا بود توسعه بندر چابهار شامل ۴ فاز باشد و قرار بود در نهایت این طرح، با افزایش اسکله‌ها و تجهیزات و ... به ۷۷ میلیون تن بارگیری در سال برسد. اما در حال حاضر ۲.۵ تا ۳ میلیون تخلیه بار در سال دارد و این نشان می‌دهد که هنوز حتی به فاز اول این طرح نیز نرسیدیم. در سال ۹۶ به صورت اسمی بیان شد که فاز اول توسعه چابهار تمام شده است. اما بررسی‌ها نشان می‌دهد هنوز به آن سطح مطلوب نرسیدیم. نکته مهم اینجاست که در سخت‌ترین تحریم‌های اعمالی امریکا علیه ایران، پروژه بندر چابهار به واسطه حضور هندی‌ها معافیت گرفت.

چرا چابهار به گوادر باخت؟

در مقابل اما چین سرمایه‌گذاری سنگینی معادل 52 میلیارد دلار روی بندر گوادر پاکستان انجام داد. بندری که در فاصله بسیار نزدیک با بندر چابهار قرار دارد و از آن به عنوان خواهرخوانده بندر چابهار یاد می‌شود. چین و پاکستان علاوه بر گوادر، سرمایه‌گذاری زیادی روی توسعه مسیرهای حمل و نقل و ترانزیت این کشور انجام داده‌اند تا بازار چین را به آسیای میانه و سپس آفریقا و اروپا متصل کند. با وجود این گفته می‌شد که تنها مشکل بندر گوادر مشکلات سیاسی افغانستان و پاکستان است که برای این بندر ناامنی ایجاد می‌کند و به همین دلیل چابهار مزیت خود را حفظ کرده است.

حضور امریکا در افغانستان و اعلام تنها معافیت تحریمی ایران یعنی معافیت بندر چابهار از تحریم‌ها نشان می‌داد که امریکا به عنوان رقیب اقتصادی چین و شریک استراتژیک هند تمایلی ندارد که راه را برای حضور چین در منطقه باز کند. ضمن اینکه گسترش حضور چین در بندر گوادر پاکستان می‌توانست به معنی ایجاد یک پایگاه نظامی در نزدیکی آبهای خلیج فارس باشد که این مساله مطلوب امریکا نبود.

از آن سمت هند هم که با پاکستان اختلافات دیرینه داشت، ترجیح می‌داد که با دور زدن این کشور و اتصال به بندر چابهار ایران مسیر خود را برای اتصال به آسیای میانه و سپس اروپا باز کند و از سمتی با دور زدن پاکستان از طریق ایران به افغانستان دسترسی داشته باشد.

حالا اما معادلات عوض شده است و طالبان به عنوان متحد سیاسی پاکستان، افغانستان را به تسخیر درآورده است و امریکا این کشور را تخلیه کرده است. این مساله فضا را برای عرض اندام پاکستان در افغانستان مهیا کرده و دست چین را برای دسترسی به بندر مهم گوادر پاکستان باز کرده است. این مساله سبب شده است که بندر چابهار به خودی خود نه تنها از معادلات راه ابریشم کنار گذاشته شود که تنها داوطلب سرمایه‎گذاری آن یعنی هند نیز پا پس بکشد.

از طرفی گرایش‌های ایدئولوژیک طالبان باعث شده که برخی از فعالان اقتصادی درباره از دست رفتن بازار افغانستان برای تجار ایرانی حرف بزنند.

حضور آمریکا در افغانستان و اعلام تنها معافیت تحریمی ایران یعنی معافیت بندر چابهار از تحریم‌ها نشان می‌داد که امریکا به عنوان رقیب اقتصادی چین و شریک استراتژیک هند تمایلی ندارد که راه را برای حضور چین در منطقه باز کند

راهکار نجات چابهار

با وجود این برخی کارشناسان اعتقاد دارند که چابهار همچنان بدون هند و افغانستان هم می‌تواند مسیری مهم برای ترانزیت منطقه باشد.

آنها می‌گویند که این بندر با استفاده از ظرفیت و موقعیت استرتژیک خود در کریدور شمال- جنوب، حتی بدون افغانستان هم می‌تواند فعالیت‌های خود را افزایش دهد چنان‌که در مقطعی شاهد تردد محمولات صادراتی ایران با کانتینرهای عادی و یخچالی از بندر چابهار به مالزی (پورت کلانگ)، تایلند (بانکوک و لام چابانگ، لات کرابانگ)، ویتنام (هوشه مینه) و چین (تیان جین و زیامن، کینگدائو) علاوه بر بنادر هندی بودیم.

«فرهاد کوهساری» معاون سازمان بنادر و دریانوردی در گفت وگو با ایلنا درباره سرنوشت تفاهمنامه سه جانبه ایران- هند و افغانستان و شرایط بندر شهید بهشتی چابهار به عنوان نزدیکترین بندر جمهوری اسلامی ایران به کشور افغانستان پس از تحولات اخیر و به قدرت رسیدن طالبان در آن گفته است:  در حال حاضر هیچ مشکل و اختلالی در فعالیت‌های بندر شهید بهشتی ایجاد نشده و این بندر بدون مشکل در حال انجام وظایف و فعالیت های تعریف شده خود است.

وی با بیان اینکه همه امکانات برای تخلیه و بارگیری کالا در بندر شهید بهشتی آماده است، افزود: تمام تجهزات بندر شهید بهشتی چابهار برای کالاهای ترانزیتی، کالاهای صادراتی و کالاهای وارداتی به کار گرفته می‌شوند. وی تایید می‌کند که در هفته‌های اخیر تمایل تجار هندی و ایرانی برای صدور کالا به افغانستان کاهش یافته است.

این در حالی است که این اتفاق می‌تواند فازهای بعدی توسعه بندر چابهار را با مشکل مواجه کند. امیر حسین عرب پور، کارشناس حمل و نقل به مهر گفت:هند برای سرمایه گذاری در چابهار در حال بهانه جویی و تعلل است و ایران نباید منتظر بماند. ما باید بازیگران سرمایه‌گذار دخیل در چابهار را بیشتر کنیم. برای نمونه عمان را دعوت به سرمایه‌گذاری کنیم.

او گفته است: در کشور ما ۱۳ بندر فعال وجود دارد. یکی از این بنادر، بندر چابهار است که خود شامل بنادر شهید بهشتی و کلانتری است. چابهار مهمترین بندر جنوب شرق کشور و تنها بندر اقیانوسی ایران به حساب می‌آید. به واسطه همین بندر اقیانوسی بودن، از عمق بالایی برخوردار است و این به پهلوگیری کشتی‌های غول پیکر کمک می‌کند. موقعیت ژئوپلیتیک کم نظیر بندر چابهار نسبت به دیگر بنادر کشور نیز نکته حائز اهمیت است. همچنین نقش ویژه ترانزیتی چابهار در کریدورها به ویژه کریدور شمال جنوب، موجب اهمیت بیشتر این بندر شده است. جالب است بدانیم که در طرح سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل، سواحل دریای عمان و به‌ویژه چابهار را نزدیک‌ترین راه انتقال انرژی بین قاره‌ای مطرح کردند. این گزارش تصریح می‌کند که چابهار بزرگترین ترمینال مایع سازی گاز و انتقال آن به جنوب شرق آسیا است.

هر چه هست تحولات اخیر در افغانستان و قدرت گرفتن طالبان، می‎تواند روند حاکم بر پروژه‌های مرتبط با افغانستان را تغییر دهد. با اینکه طالبان هنوز سیاست اقتصادی خود را اعلام نکرده اما در بدو امر با اعلام بلوکه شدن منابع مالی افغانستان در آمریکا مواجه گردیده و بسیاری از کشورها کمک‌های بشردوستانه خود به این شکور را متوقف کرده‌اند . این تحولات بی‌تردید می‌تواند توسعه بندر چابهار را به واسطه سه جانبه بودن قرارداد زیر سئوال ببرد اما ایران هنوز فرصت برای نجات چابهار حتی بدون افغانستان را داراست.