امسال دریغ از هر سال دیگر

مریم شکرانی

 بزرگترین بازارهای صادراتی ایران یکی یکی از دست می‌روند. بنا به اعلام سازمان توسعه تجارت؛ چین سال گذشته ۹ میلیارد دلار کالا از ایران وارد کرده است و عراق با ۸ میلیارد دلار کالا دومین بازار صادراتی ایران است و پس از آن افغانستان با ۲ میلیارد دلار، سومین مشتری بزرگ کالاهای ایرانی به شمار می‌آید؛ اما حالا خبرهای نه چندان مساعدی از مهمترین بازارهای صادراتی ایران به گوش می‌رسد.

بازارهای ایران در شرق و غرب کشور، یعنی در افغانستان و عراق با تهدید روبرو هستند. از یک سو طالبان در افغانستان و از سوی دیگر آمریکا در عراق، منافع اقتصادی ایران را در این دو بازار بزرگ در معرض خطر قرار داده‌ا‌ند. نکته اینجاست که فشار نفتی آمریکا بر بزرگترین خریدار نفت ایران، یعنی چین در حال افزایش است و همه این‌ها در کنار هم علائم ناخوشی اقتصاد ایران را بیش از پیش نمایان کرده است.  گمرک ایران اعلام کرده است در چهارماه اخیر۵۰ میلیون و ۸۰۰ هزار تن کالا به ارزش ۲۹ میلیارد دلار بین ایران و کشورهای مختلف مبادله شده که در مقایسه آن با مدت مشابه سال قبل نشان‌دهنده رشد ۲۱ درصدی در وزن و ۴۷ درصدی در ارزش کالاهاست. بر این اساس سهم صادرات کالاهای غیرنفتی از مجموع تجارت خارجی ۳۸ میلیون و ۳۰۰ هزار تن به ارزش ۱۴ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته از نظر وزن ۲۷ درصد و از حیث ارزش ۶۵ درصد رشد داشت اما حالا این رشد با خطری بزرگ مواجه شده است.

 تهدید بزرگترین مشتری نفت ایران از سوی امریکا

ایران در سخت‌ترین سال‌های اقتصاد خود در چهار دهه اخیر به سر می‌برد. تحریم‌های شدید اقتصادی باعث شده است که صادرات نفت به کمترین حد ممکن در ۴۳ سال گذشته برسد و از سمت دیگر پول صادرات قبلی نفت در کشورهای دیگر بلوکه شود. بر اساس اعلام سازمان برنامه و بودجه ایران سال گذشته فقط ۱.۲میلیارد دلار نفت فروخته است. هرچند که بانک مرکزی این رقم را ۵ میلیارد دلار اعلام کرده اما به نظر می‌رسد که بانک مرکزی با نرخ تسعیر دلار رقم صادرات نفت را بالاتر اعلام کرده است. به هر صورت این میزان صادرات نفت در سال‌های گذشته بی‌سابقه بوده و همین مساله ایران را زیر فشار سنگین کسری بودجه قرار داده است. میزان کسری بودجه که رقم آن را حتی تا ۴۵۰ هزار میلیارد تومان تخمین زده‌اند و این عدد تقریبا حدود نیمی از بودجه کشور را شامل می‌شود. با وجود این بازارهای بزرگ صادراتی ایران هم یکی‌یکی از دست می‌رود. حالا چین که بزرگترین مشتری نفت ایران در سال‌های گذشته بوده است با اخطار امریکا مواجه شده است. هرچند که چین در سال‌های تحریم، نفت ایران را با قیمت بسیار نازل خریده است اما ایران تحریم‌زده چاره دیگری جز جلب رضایت این مشتری بزرگ نداشته است. با این حال همین مشتری هم احتمالا به زودی از دست می‌رود. واشنگتن پست اخیرا در گزارشی نوشته است که امریکا به دنبال وضع تحریم‌های سنگین علیه چین است تا در صورتی که ایران حاضر به احیای برجام با شروط امریکا نشود، خرید نفت ایران از سمت چین با مشکلات بزرگتری مواجه شود. مجیدرضا حریری، رییس اتاق ایران و چین به تجارت نیوز گفته است که نباید این تهدید امریکا را دست کم گرفت زیرا حجم تجارت چین با شرکت‌های امریکایی و دیگر کشورهای جهان آنقدر زیاد است که نخواهد روی ایران بیشتر از این ریسک کند.

بازار عراق تقدیم ترکیه شد

از آن سمت از عراق هم خبرهای خوبی به گوش نمی‌رسد. حالا عراق نه تنها در پرداخت بدهی ۵ میلیارد دلاری خود به ایران کوتاهی می‌کند که تعرفه واردات کالاهای کشاورزی از ایران را نسبت به ترکیه و حتی عربستان سنگین‌تر وضع کرده است و از دیگر بازارها هم خبر می‌رسد که ترکیه در حال تصاحب جایگاه ایران در بازار عراق است. رضا شهرستانی، عضو انجمن فولاد به مهر گفته است که بازار فولاد ایران در عراق تقدیم ترکیه شده است. او توضیح داده است: در خواب طولانی مدیران کشور، بازار فولاد ایران در عراق و اربیل دو دستی تقدیم رقیب تشنه یعنی ترکیه شد. این فعال صنعت فولاد همچنین تاکید کرده است: بازاریابی صادراتی همچون کاشت درخت گردو، زمان‌بر و پرزحمت است.سال‌ها طول کشید تا بازار عراق به تسخیر شرکت‌های فولادی ایرانی درآمد و این شرکت‌ها توانستند با صادرات خود ضرر و زیان انباشته خود را جبران و سهم عمده‌ای از نیاز ارزی کشور را تأمین کنند اما متأسفانه تمام اندوخته سال‌ها زحمت و مرارت صنایع فولادی در یک ماه اخیر به دلیل قطع برق و تعطیلی واحدهای تولیدی و عدم توان کارخانجات در تأمین نیاز مشتری دود شد و به هوا رفت. او در ادامه گفته است: این شکست اقتصادی اگر بیشتر از شکست سیاسی و میدانی نباشد، هرگز کمتر از آن نخواهد بود.

عراق نه تنها در پرداخت بدهی ۵ میلیارد دلاری خود به ایران کوتاهی می‌کند بلکه تعرفه سنگین‌تری برای واردات کالاهای کشاورزی از ایران نسبت به ترکیه و حتی عربستان وضع کرده است

بازار افغانستان ناامن شد

بازار افغانستان هم حالا درگیر جنگ و ناامنی است. طالبان بیشتر از ۸۰ درصد ایالات افغانستان را تصرف کرده‌اند و هرچند خبرهایی از بازپس‌گیری چند شهرستان این کشور به گوش می‌رسد اما نگرانی‌ها برای بازار افغانستان جدی‌تر از همیشه است. ایران بزرگترین صادرکننده کالا به افغانستان است و البته پاکستان هم سهمی تقریبا برابر با ایران در این بازار داشته است. حالا با تسلط طالبان به این کشور، فعالان اقتصادی می‌گویند که سهم بازار ایران به نفع شریک استراتژیک طالبان یعنی پاکستان تغییر می‌کند. ضمن اینکه عربستان در بازار این کشور نفوذ زیادی دارد و می‌تواند معادلات تجارت ایران با افغانستان را در زمان تسلط طالبان تغییر دهد.

 در همین زمینه بهمن صالحی جاوید، دبیر انجمن صادرکنندگان خدمات فنی و مهندسی به ایلنا گفته است: یکی از احساس خطرهای بزرگ ما، ادامه روند ناامنی در افغانستان است چراکه شرکت‌های بیمه بین‌المللی شرکت‌های ایرانی را بیمه نمی‌کنند و پشتیبانی بیمه‌های ایرانی هم پوشش تمام خطر نیست. به همین جهت اگر چنین اتفاقی رخ دهد شرکت‌های ایرانی وارد ریسک بالایی می‌شوند و زیان زیادی می‌کنند. او تاکید کرده است: افغانستان یکی از کشورهای بازار هدف و همسایگان ما است که نزدیکی‌های فرهنگی، هم‌زبانی و.... بستر خوبی را برای همکاری با آنها ایجاد کرده است. متاسفانه به دلیل نوسانات سیاسی در افغانستان شرکت‌های ما دچار افت و خیز می‌شوند و ریسک حضور آنها در این کشور بیشتر می‌شود. صالحی جاوید افزود: دولت مرکزی افغانستان نیز در نگاه خود درباره حضور شرکت‌های ایرانی در عرصه پیمانکاری افغانستان تاثیرپذیر است که این موضوع نیز مشکل‌ساز می‌شود. حدود یک ماه پیش یکی از شرکت‌های ایرانی در یکی از مناقصه‌های افغانستان شرکت کرده بود و برنده این مناقصه 1 میلیارد دلاری شد اما ظاهرا عربستان یکی از اعضای هیئت مدیره تامین کننده منابع مالی برای این پروژه بود که شرکت ایرانی را از این دایره خارج کرد. صالحی جاوید همچنین تاکید کرده است که کشورهای همسایه پروژه‌های بسیار زیادی را دارند و ما انتظار داریم که از میان 1000 میلیارد دلار واردات در کشورهای همسایه سهم 10 درصدی داشته باشیم ولی اکنون سهم ما کمتر از 2 درصد است به نظر می رسد در شرایط کنونی ، ایران با فشاری همه جانبه از سوی نزدیک‌ترین و اقتصادی‌ترین بازارهای خود روبروست و تداوم این روند می‌تواند انزوای اقتصادی ایران را در پی داشته باشد.