بمب ساعتی را خنثی کنید

امین قلعه‌ای

بزرگی فاجعه صندوق‌های بازنشستگی را نمی‌توان تصور کرد. این جمله، سال گذشته از زبان سلمان خدادادی، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی بیان شد. درست در زمانی که  رسانه‌های  اقتصادی فارغ از موضوع خروج آمریکا از برجام، سرگرم انتشار اخبار و تحلیل‌های متفاوت از بحران‌های اقتصادی کشورمان بودند. بحران‌هایی که توسط  مسعود نیلی، مشاور اقتصادی رئیس‌جمهور به عنوان شش ابرچالش اقتصاد ایران معرفی  شده بود و در میان این شش ابرچالش، بحران صندوق‌های بازنشستگی هم دیده می‌شد. حالا نزدیک به یک سال از آن روز‌ها گذشته و مشخص نیست تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران اقتصاد ایران، در این مدت چه راهکارهایی را برای حل این بحران در نظر گرفته اند. 

 بحران صندوق‌های بازنشستگی چیست؟

 گفتیم که بحران صندوق‌های بازنشستگی و تامین اجتماعی یک ابرچالش برای اقتصاد ایران محسوب می‌شود. برای درک بهتر این موضوع باید ابتدا ابعاد این بحران را شناسایی کرد. برای این منظور در ابتدا باید نظری به نسبت وابستگی یا همان ضریب پشتیبانی صندوق‌های بازنشستگی بیفکنیم؛ چرا که درست‌ترین پارامتر برای ارزیابی وضعیت آنهاست. در واقع نسبت وابستگی نسبت تعداد بیمه‌پردازان و مستمری‌بگیران است که نباید عدد آن کوچکتر از ۵ باشد. اگر عدد به دست آمده کوچکتر از این عدد باشد، آن صندوق در معرض ورشکستگی است و قطعا نمی‌تواند بدون کمک مالی نهاد پشتیبان خود به بازنشستگان، مستمری بپردازد و هزینه‌های درمان آنها را پوشش دهد. خبرگزاری ایلنا در گزارشی که مردادماه امسال از وضعیت صندوق‌های بازنشستگی منتشر کرد، نوشت: صندوق بازنشستگی کشوری با ۱ میلیون و ۱۹۱ هزار بیمه شده اصلی، ۱ میلیون و ۲۷۹ هزار مستمری‌بگیر دارد که نسبت وابستگی این دو عدد ۹۳ صدم است؛ یعنی حتی از یک هم کمتر است. صندوق کارکنان فولاد با ۱۱ هزار و ۶۰۰ بیمه شده اصلی، ۷۴ هزار و ۶۰۰ مستمری‌بگیر دارد و نسبت وابستگی آن ۱۶ صدم است. صندوق کارکنان صنعت نفت با ۹۳ هزار و ۸۰۰ بیمه شده اصلی، ۷۳ هزار و ۹۰۰ مستمری‌بگیر اصلی دارد و نسبت وابستگی آن یک و ۴۷ صدم درصد است. صندوق بازنشستگی شهرداری تهران با ۱۱ هزار و ۵۰۰ بیمه شده اصلی، ۹ هزار و ۴۰۰ مستمری‌بگیر اصلی دارد و ضریب پشتیبانی یک و ۲۲ صدمِ درصد را دارد. صندوق بازنشستگی کارکنان بانک‌ها ۱۶۳ هزار و ۸۰۰ بیمه شده اصلی، و ۱۰۲ هزار و ۳۰۰ مستمری‌بگیری اصلی دارد و ضریب پشتیبانی آن یک و ۶۰ صدم درصد است.وضعیت در مورد سایر صندوق‌ها هم تعریف چندانی ندارد و ضریب پشتیبانی آنها یا کمتر از یک است و یا کمتر از دو. با این حال صندوق بازنشستگی سازمان تامین اجتماعی با ۱۳ میلیون و ۷۰۰ هزار بیمه شده اصلی، ۳ میلیون مستمری‌بگیر دارد و این نسبت ضریب پشتیبانی چهار و ۵۷ صدم درصد را برای آن نشان می‌دهد که البته لب مرز قرار دارد. در معنای روشن باید گفت، بسیاری از صندوق‌های بازنشستگی  هم اکنون در وضعیت تعطیل هستند و منابع لازم جهت پرداخت مستمری به اعضای صندوق‌‌ها توسط دولت تامین می‌شود. به عنوان مثال می‌توان به شرایط دو صندوق بازنشستگی کشوری و صندوق بازنشستگی فولاد اشاره کرد که امروز تقریباً تمامی منابع آنها  توسط دولت تامین می‌شود و البته مشخص نیست که دولت با توجه به رکود شدید اقتصادی در سال آینده و تحریم‌های نفتی، چطور خواهد توانست پرداخت مستمری به اعضای این صندوق‌ها را ادامه دهد. این تازه در شرایطی است که وضعیت سایر صندوق‌‌ها و به خصوص تامین اجتماعی، سال آینده دستخوش تغییر چدانی نشود. نگرانی در مورد تامین اجتماعی از آن روست که بنا بر پیش بینی صندوق بین‌المللی پول، رشد اقتصادی کشور در سال آینده  منفی 3.611 درصد خواهد بود و بیم آن می رود که بسیاری از واحد‌های تولیدی و خدماتی  به سبب رکود شدید اقتصادی به حالت تعطیل درآیند که در این صورت قطعاً بر تعداد  متقاضیان دریافت مستمری بیکاری از تامین اجتماعی افزوده خواهد شد. 

 بمب ساعتی 

زیر ستون‌های اقتصاد

هفته گذشته مراسم رونمایی از مستند  بمب ساعتی در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با حضور انوشیروان محسنی بندپی سرپرست وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ، حسام الدین آشنا مشاور رییس جمهور، علی حیدری نایب رئیس هیئت مدیره سازمان تامین اجتماعی ، مسعود نیلی اقتصاددان برگزار شد. موضوع این مستند به بحران صندوق‌های بازنشستگی اختصاص یافته بود.سوژه‌ای بکر برای مستند سازی که البته مورد توجه رسانه‌ها نیز قرار گرفت. حسام الدین آشنا مشاور رئیس‌جمهور در مراسم رونمایی از این مستند گفت: عده‌ای با پول صندوق‌های بازنشستگی این کشور بار نسل‌های بعدی خودشان را هم بسته‌اند. این که مردم در کف خیابان می‌گویند اگر یک اختلاس کم بشود مشکل ما حل می‌شود، یک شعار ساده خیابانی نیست. این یک شعار سیاستی است. وی در ادامه افزود: سیاست‌مداران ما اسیر مسیرهای طی شده هستند. مساله اصلی در این فیلم و مستند مادرکشی تعارض منافع خرد با کلان است. کسانی می‌توانند برای منافع خودشان سیاست‌گذاری کنند؛ برخی می‌توانند منافع‌شان را در قالب سوءاستفاده از قانون و مصوبات به جامعه تحمیل کنند. تمام اتفاقات صندوق‌ها را نمی‌توان به سوء‌مدیریت نسبت داد بلکه برخی را باید به سوء‌تصمیم و تدوین نسبت داد. مساله شفافیت جدی است و برای پیشگیری از تعارض منافع است. 

سخنان مشاور رئیس‌جمهور به خوبی نشان می دهد که بحران صندوق‌های بازنشستگی حاصل معجونی از بی‌تدبیری‌ها و سوء استفاده‌هایی است که در دهه‌های اخیر دامنگیر اداره آنها بوده است. مدیرعامل صندوق بازنشستگی کشوری  در مورد دلایل وقوع بحران در صندوق های بازنشستگی می گوید: بازنشستگی پیش از موعد، فاصله میان سن بازنشستگی تا میانگین عمر در ایران، عدم پرداختن به وضعیت صندوق‌ها، افزایش ناگهانی حقوق و دستمزد در دو سال آخر، از جمله علل بحران‌ صندوق‌های بازنشستگی در کشور محسوب می‌شود.. در این بین دلایلی که رئیس صندوق بازنشستگی کشوری به آنها اشاره می‌‌کند اما اموری پنهان از دید مسئولان نبوده است. مهدی پازوکی ، اقتصاددان در این باره می گوید: به نظر من مشکل صندوق‌های بازنشستگی ایران،‌ مشکلی ساختاری است و باید به صورت ریشه‌ای حل شود. به عنوان مثال، کدام کشور دنیا را سراغ داریم که در آن شخص بتواند از یک صندوق بازنشستگی دو حقوق دریافت کند؟ این اتفاق در ایران می‌افتد. فردی که خودش و همسرش از یک صندوق مستمری بازنشستگی دریافت می‌کردند،‌ بعد از مرگ همسرش و بعد از اینکه خودش نیز بازنشسته شد، دو مستمری بازنشستگی را به صورت همزمان و تا پایان عمر دریافت می‌کند. چنانچه مشکلاتی از این قبیل حل نشوند،‌ معضل صندوق‌های بازنشستگی می‌تواند در سال‌های آینده، ما را با چالش‌های جدی روبه ‌رو کند. 

پازوکی ادامه می‌دهد:موضوع دیگر این است که نسبت حداکثر حقوق دریافتی به حداقل حقوق دریافتی نباید بیش از هفت برابر باشد، اما این نسبت در ایران گاهی به 15 تا 20 برابر می‌رسد. این موضوع تا پیش از دوران آقای احمدی‌نژاد به صورت تقریبی در کشور رعایت می‌شد اما مدتی است که این نسبت‌ها به هم خورده‌اند و سیستم را با عدم توازن روبه‌رو کرده‌اند.پازوکی معتقد است قوانین بازنشستگی کشوری نیز نیازمند اصلاح است و از جمله،‌ باید جلوی بنگاه‌داری صندوق‌های بازنشستگی را گرفت. یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی که نظام بازنشستگی ما با آن مواجه است، ورود مستقیم صندوق‌های بازنشستگی به عرصه فعالیت اقتصادی است که در اصطلاح به آن بنگاه‌داری گفته می‌شود. وظیفه صندوق‌های بازنشستگی، تامین حقوق و مستمری بازنشستگان است و این صندوق‌ها اگرنیز می‌خواهند منابع خود را در جایی سرمایه‌گذاری کنند، نباید به صورت مستقیم وارد عرصه فعالیت‌های اقتصادی شوند بلکه به عنوان مثال می‌توانند از طریق تاسیس بانک، این کار را انجام دهند. 

بانکی که با استفاده از منابع صندوق بازنشستگی ایجاد شده، می‌تواند با لحاظ کردن اصول بانکداری وبا استفاده از پرداخت تسهیلات و سایر شیوه‌های درآمدزایی مرسوم در بانک‌ها، سرمایه‌های صندوق بازنشستگی را حفظ کند و آن را افزایش دهد. این اظهارات به روشنی نشان می‌دهد که بحران صندوق‌های بازنشستگی و تامین اجتماعی در ایران بدون راه حل نیست. اما هنوز مشخص نیست که تصمیم‌گیران اصلی کشور در قوای سه‌گانه چرا برای خنثی کردن این بمب ساعتی دست روی دست گذاشته‌اند؟ 

احمد میدری معاون رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در مراسم رونمایی از فیلم مستند بمب ساعتی در این باره گفت: اصلاح قوانین بازنشستگی پیش از موعد شاید به حل مشکلات کمک کند. همیشه مشکلات بخاطر خطای سیاستگذاران نیست بلکه گاهی جامعه دچار تصمیمات نادرست می شود لذا  آنها باید پذیرای اصلاحات باشد. 

میدری در ادامه با اشاره به تحقیقاتی درخصوص توزیع جغرافیایی مسایل اقتصادی و اجتماعی ایران و با ذکر مثالی گفت: در تهران از 2 میلیون خانوار بیش از 400 هزار بازنشسته صندوق بازنشستگی کشوری و سازمان تامین اجتماعی داریم (حدودا 18 درصد بازنشسته) و براساس اطلاعاتی که ما از این بازنشستگان داریم متوجه شدیم که 33 درصد آنها زیر شصت سال هستند ؛ یعنی این افراد در سنی هستند که اگر هرکجای جهان بودند باید مشغول به کار می بودند و این پدیده باعث ایجاد بار مالی زیادی برای صندوق‌ها و سازمان تامین اجتماعی شده است.  حال با نزدیک شدن به ماه‌های پایانی سال و فراررسیدن موعد ارائه لایحه بودجه سال 98 به مجلس باید منتظر بود و دید که تصمیم‌گیران اصلی کشور آیا تصمیمی برای اصلاح وضعیت صندوق‌های بازنشستگی از طریق اصلاح مقررات و قوانین مربوط به سن بازنشستگی، منع بنگاه‌داری صندوق‌ها و سایر مشکلاتی که وضعیت این صندوق‌ها را به شرایط بحرانی رسانده خواهند گرفت؟