خسارت اقتصادی سنگین قرارداد صلح قره‌باغ برای ایران

مریم شکرانی

 مرز ایران و ارمنستان از بین می‌رود. این جمله را بارها و بارها روزنامه‌های ترکیه در رسانه‌هایشان نوشته‌اند و حالا خبرها حاکی از آن است که برمبنای قرارداد صلح بین آذربایجان و ارمنستان، بنا شده است دو منطقه آغ‌دام و اراضی جمهوری آذربایجان در منطقه قازاح که تحت کنترل جمهوری ارمنستان بود به آذربایجان واگذار شده و ارمنستان منطقه کلبجار و لاچین را هم در هفته‌های آینده به جمهوری آذربایجان واگذار کرده و کریدور لاچین را نیز تا عرض 5 کیلومتر پشت سر بگذارد. تامین امنیت این کریدور ارتباطی مهم توسط جمهوری آذربایجان است. علاوه بر این محورهای حمل و نقل جدید برای متصل کردن جمهوری خودمختار نخجوان به مناطق غربی جمهوری آذربایجان ایجاد خواهد شد. نیروهای روس نیز به طور کامل بر تمامی این مناطق کنترل و نظارت خواهند داشت.

ظاهر ماجرا فقط یک کریدور حمل و نقلی است که ارتباط ترکیه با آسیای میانه را سهل و ساده می‌کند؛ اما این توافق عملا به معنی از دست رفتن مرز ارمنستان و ایران است و صرف‌نظر از اینکه به لحاظ استراتژیک و سیاسی به زیان ایران تمام می‌شود؛ از لحاظ اقتصادی هم قراردادی به زیان ایران است. اگر بخواهیم از تمام تهدیدهای استراتژیکی که این قرارداد متوجه ایران می‌کند، چشم بپوشیم باید گفت که ایران با این قرارداد عملا خسارات اقتصادی فراوانی متحمل می‌شود و مزایای بسیار مهم تجاری را در منطقه قفقاز از دست می‌دهد و به سادگی آن را به ترکیه و روسیه واگذار می‌کند.

چرا مفاد قرارداد صلح ارمنستان و آذربایجان به زیان ایران است؟

جنگ و تنش بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان سرانجام به آتش‌بسی رسیده است که به هیچ عنوان مفادش با منافع ایران سازگار نیست. منافعی که به نظر می‌رسد به نوعی فرصت‌طلبی ترکیه و روسیه را در این منطقه اثبات کرده و ایران را در این معادله نادیده گرفته‌اند. حالا بر اساس این توافق نوار کوتاه مرز ارمنستان و ایران کنترلش را به دست آذربایجان می‌دهد و عملا نوار مرزی شمال غرب ایران به دست جمهوری آذربایجان می‌افتد. البته در این اتفاق ترکیه اثرگذاری مهمی داشته است.

یکپارچگی مرز شمال غربی ایران با جمهوری آذربایجان و البته نیات توسعه‌طلبانه ترکیه که سال‌های سال است به دنبال آن بوده و خیال احیای امپراطوری عثمانی را در سر می‌پروراند، این توافقنامه را به نفع ترکیه کرده است.

بجز این، ایران با این توافق یکی از مهمترین مسیرهای ترانزیتی خود را به اروپا از دست می‌دهد و می‌تواند کشور را از میلیاردها دلار درآمد ارزی محروم کند. در واقع با کنترل کامل مرزهای شمال غربی ایران توسط آذربایجان و همسایه شدن آن با ترکیه، ترکیه دیگر برای دسترسی به این کشور و آسیای میانه نیازی به مسیر ترانزیتی ایران ندارد.

علاوه بر این دسترسی مستقیم ترکیه به منطقه قفقاز موجب می‌شود که ترکیه و روسیه به راحتی ایران را از معادلات آینده انرژی در این منطقه کنار بگذارند.

حذف ایران از معادلات انرژی قفقاز

جمهوری آذربایجان پیش از این تلاش کرده بود که با خط لوله نفتی باکو- تفلیس- جیهان نفت جمهوری آذربایجان را از طریق خاک این کشور و گرجستان به بندر جیهان ترکیه در ساحل دریای مدیترانه انتقال دهد و حالا با این توافقنامه جدید این اتفاق با سهولت بیشتری انجام می‌شود.

اما چرا این خط لوله انرژی مهم است و برای افتتاحیه آن که چیزی حدود 15 سال پیش بوده است سران 45 کشور جهان حضور دارند؟ علت این است که از این پس، کشورهای آسیای میانه و قفقاز می‌توانند بدون اینکه به روسیه و ایران نیاز داشته باشند نفت خود را به هر جای دنیا که خواستند صادر و مکان تحویل نفت خام خود را بندر جیحان در کناره دریای مدیترانه انتخاب کنند. به همین دلیل است که امریکا هم برای توسعه این خط لوله از هیچ کوششی دریغ نکرده است و کشورهای اروپایی هم علاقه فراوانی به احداث این خط لوله داشته‌اند.

روسیه در سال 2013 مانع اجرای طرح صادرات گاز ایران به ارمنستان شده بود تا بتواند وابستگی ایروان به مسکو را تضمین کند و درنهایت مالکیت این خط لوله انتقال گاز به شرکت گاز پروم روسیه واگذار شد

این خط لوله در واقع می‌تواند کاری کند که تا مدت‌ها، اروپایی‌ها نگرانی چندانی در مورد دسترسی به نفت خام نداشته باشند. این اتفاق می‌تواند درآمد سرشاری از ترانزیت انرژی نصیب ترکیه کند.

از این گذشته مرز کوتاه ایران و ارمنستان مزایای اقتصادی فراوانی برای ایران دارد. حالا ایران و ارمنستان در این توافقنامه تماس مستقیم خود را از دست داده‌اند و ارمنستان یکی از مهمترین شرکای اقتصادی ایران است و همزمان با قرارداد تهاتر برق و گاز، از حضور ایران در پروژه‌های جاده‌سازی در نقاط مختلف این کشور بهره‌برداری می‌کرد.  ارمنستان حیاتی‌ترین قطعه از طرح کریدور شمال – جنوب برای اتصال خلیج فارس به دریای سیاه و کشورهای منطقه قفقاز و آسیای میانه است و با این توافقنامه عملا ایران مزیت این کریدور ترانزیتی را از دست می‌دهد. همچنین اتصال نخجوان «قره باغ» آذربایجان منجر به از بین رفتن مرز زمینی ایران و ارمنستان شده و به این ترتیب کنترل کامل تجارت ایران در منطقه قفقاز به دست ترکیه و روسیه می‌افتد. این موضوع در حالی رخ می‌دهد که ارمنستان یک مسیر ترانزیت جایگزین برای ایران بود تا برای تبادل و انتقال کالا به اروپا صرفا به ترکیه وابسته نباشد.

با این اتفاق اما دست بالای تجارت و ترانزیت ایران و اروپا نصیب ترکیه شده است و این کشور تعیین‌کننده معادلات ترانزیتی خواهد شد.

در این میان روسیه نیز از این تحولات تازه کاملا نفع برده است. روسیه در سال 2013 مانع اجرای طرح صادرات گاز ایران به ارمنستان شده بود تا بتواند وابستگی ایروان به مسکو را تضمین کند و در نهایت مالکیت این خط لوله انتقال گاز به شرکت گاز پروم روسیه واگذار شد.

بجز این ایران در زمینه توسعه راه ابریشم که در واقع احیاکننده راه ابریشم قدیم است و چین را به بازار سراسر جهان با ساده‌ترین و کوتاه‌ترین راه‌های ممکن متصل می‌کند؛ نقش مهمی ایفا می‌کرد؛‌ اما با اتفاق جدید مزیت ترانزیتی ایران در راه ابریشم از بین رفته و ترکیه به راحتی جایگزین آن می‌شود.