ملودی؛ عنصر مغفول

آروین صداقت‌کیش

هنگامی که صحبت از نغمه‌ها و رابطه‌شان با یکدیگر به میان می‌آید، خودبه‌خود ذهن به طرف رابطه انتزاعی نغمات، یعنی ساختارهایی مثل گام و مقام و ... کشیده می‌شود، مخصوصا در موسیقی ایرانی که بحث در مورد فواصل و مقام‌ها و ... اصلی‌ترین بخش کار نظری در مورد موسیقی را تشکیل می‌داده (و تاحدودی هنوز هم می‌دهد) و به حد وفور و شاید بیش از حد نیاز درباره آن بحث و جدل شده است. اما یک نوع دیگر رابطه نغمه‌های موسیقی وجود دارد که کم‌تر کسی برای مطالعه تئوریک به سراغش رفته است؛ ملودی. 

مطالعات موسیقی‌شناسانه یا تئوری‌های آموزشی درباره ملودی آنقدر کم است که گویی موسیقی‌شناس‌ها و نظریه‌پردازها (نه فقط در ایران بلکه در همه جای دنیا) این عنصر اصلی موسیقی را یکسره به ذوق موسیقی‌دانان واگذار کرده‌اند. 

«ساختار ملودی در موسیقی ایرانی» کتاب تازه «محمدرضا آزاده‌فر» موسیقی‌شناس ایرانی درست همین زاویه مغفول‌مانده را نشانه گرفته است. 

او که پیش از این کتاب هم کتاب «مبانی آفرینش ملودی در آهنگسازی» را تالیف کرده بود اکنون به طور مستقیم به سراغ موسیقی ایرانی رفته و کاری را که پیش‌تر مقدماتش را در چند مقاله فراهم کرده بود، به طور نسبی تکمیل کرده است.

 او در 9 فصل تلاش کرده مسائل مربوط به ملودی را از لحاظ تکنیکی و «انسانی» (اصطلاحی برای بعضی مسائل غیرموسیقایی مربوط به ملودی) بررسی کند و از یک طرف ابزاری برای درک و تحلیل ملودی به دست دهد و از طرف دیگر هم شاید پلکانی شود برای آموزش‌پذیر کردن آفرینش ملودی که گوهر اصلی موسیقی ایرانی شمرده می‌شود. 

در سرتاسر کتاب این دید دوگانه به چشم می‌خورد. مولف تا پایان یک گوشه چشم به تجزیه و تحلیل موسیقی‌شناسانه دارد و یک گوشه چشم به نوعی راه و روش آموزش. بااین‌همه، همان طور که انتظارش به دلیل مشکلات مربوط به قاعده‌مند کردن ملودی (به عنوان ذوقی‌ترین عنصر موسیقایی) می‌رود وزنه نگاه موسیقی‌شناسانه سنگین‌تر است. آغازگاه‌های تحلیل را در 4 فصل نخست، امکانات ارزیابی را در فصل 5-6، بعضی امکانات آموزشی را در فصل 6-7 و درنهایت آزمایش محدود روش‌هایی که در کتاب توسعه داده‌شده را در چند تحلیل مصداقی فصل 9 می‌توان یافت گرچه خود مولف با این عنوان آنها را از یکدیگر جدا نکرده است.

این کتاب بخشی از راهبرد کلی آزاده‌فر برای مطالعه موسیقی ایرانی است، بخشی از یک پازل در حال تکمیل. نخست مولفه ریتم با کتاب «ساختار ریتمیک موسیقی ایرانی» (به انگلیسی)، در این میان چند مقاله که می‌شود نگاه هر چند کوتاه او به فرم تلقی‌شان کرد و حالا هم مولفه ملودی؛ یک نقشه راه همه‌جانبه. 

همه‌ قسمت‌های این نقشه‌ راه هنوز به یک اندازه تکمیل نشده و به یک اندازه عمیق و پرداخته نیست. بخش‌هایی که پیش‌تر در مقالات متولد شده و در یک فرآیند تدریجی صیقل خورده طبیعتا عمق و دقت بیشتری دارد (مثل فصل 2) و بقیه هنوز کمی خام به نظر می‌رسد. ازجمله تحلیل روش کار ملودی پردازان ایرانی که نیاز به تامل و بردباری بیشتری برای انتخاب نمونه‌ها، توضیح ویژگی‌ها و ... لازم داشته اما با نوعی تعجیل از دست‌یابی به حداکثر کیفیت و سودمندی بازمانده است.