درس‌نامه‌ای برای مدیران شهری

کتاب «کلانشهر و فرهنگ: جستارهای انسان‌شناختی درباره پژوهش شهری، فرهنگ و سیاست شهری» در انتشارات فرهامه منتشر شد.

در این کتاب تلاش شده مسئله شهر و کلانشهر در ایران امروز کاویده شود و درعین‌ حال روایت‌هایی از ابعاد این مسئله به‌صورت مردم‌نگاری توصیف و تحلیل گردد. شهر و کلانشهر بزرگ‌ترین دستاورد عینی تجربه تجدد ایرانی است. این تجربة بزرگ مجموعه وسیعی از دستاوردهای سازنده برای جامعة ما داشته است و بدون تردید شهرها و کلانشهرهای امروز ایران برای انسان ایرانی زمینه و فضای ارزشمندی است برای زیستن و شکوفاشدن، برای آزادی و فردیت بیشتر، و فضایی برای اشکال پرشماری از برخورداری‌ها، لذت‌ها، سرخوشی‌ها، کسب‌وکار و زندگی. این تجربه‌های شهری و کلانشهری برای جامعة ما امری کاملا نو و امروزی است و هیچ‌گاه در تاریخ و فرهنگ ما چنین تجربه‌هایی برای ایرانیان ممکن نبوده است. زندگی شهری و کلانشهری برای انسان ایرانی آسایش بیشتر، فناوری‌ها و امنیت اجتماعی و امید به زندگی طولانی‌تر فراهم کرده است. شهروندان ایرانی امروزه بیش از هر زمان دیگری از تاریخ چندهزارسالة ایران از سواد، تجربه‌های جهان‌وطنانه، فناوری‌ها، امنیت و حتی تاحدودی آزادی برخوردار هستند. اما، درعین‌حال، تجدد همیشه سویه‌های متناقض و متعارض دارد. ساختن و ویران‌کردن، ماهیت تجربة تجدد است. راه کاستن از ویرانگری‌ها و افزودن بر ساختن‌های تجدد، فهم مسئله‌ها و صورت‌بندی آنهاست. در این کتاب روایت‌هایی را می‌خوانید که نشان می‌دهند ما ایرانی‌ها در موقعیت اکنون چگونه مسئله‌ها را شکل می‌دهیم، با آنها زیست می‌کنیم، و زندگی را در فضاهای کلانشهری تجربه و آنها را از سر می‌گذرانیم و از این طریق یک فرهنگ را می‌آفرینیم. فرهنگ برای نویسنده این کتاب ساختار از پیش تعیین‌شده یا شکل‌گرفته نیست، بلکه تفسیرها، عملکردها و اجراهای ما در موقعیت کنونی است. فرهنگ در این چشم‌انداز، شیوه‌ای از کلیت زندگی است که به صورت جمعی دائماً ساخته و پرداخته می‌شود و درعین‌حال تغییر می‌کند و از شکل و شمایلش می‌افتد. فرهنگ در اینجا نه شکل آرمانی زندگی است و نه آرمان زندگی، بلکه مجموعة تقلاهایی است که انسان ایرانی کلانشهرنشین برای برآوردن نیازها و در واکنش به ضرورت‌ها و اقتضائات روز انجام می‌دهد؛ به تعبیری «فرهنگ همچون عمل» است.

این کتاب به صورت بسیار شفاف و گویا و بازبانی ساده و علمی شناختی روشن از منطق فکری و زوایای پیدا و پنهان زیستن در کلانشهرها را مورد مداقه قرار می‌هد و با نگاهی به مصداق‌های مهم زندگی در کلانشهری چون تهران وضعیت شهری و زندگی و سیاست و برنامه‌ریزی شهری در چنین شهری را توضیح می‌دهد. نویسنده سرشناس و نظریه‌پرداز این کتاب تلاش کرده است فارغ از نظریه‌های کلیشه‌ای و مرسوم غربی با دیدگاه بومی و از چشم‌انداز نظریه‌های محلی شهر تهران و وضعیت پیچیده، مشکلات و شرایط و مسائل زیستن در تهران را از دریچه مردم‌شناسی مطالعه و مورد بازبینی دقیق قرار دهد. نویسنده به بسیاری از بحران‌های شهرهای بزرگ توجه داشته و آنها را در بستر سیاست گذاری‌های شهری در تهران مورد بازبینی قرار داده است. بحران فرسایش سرمایة اجتماعی، بحران اعتیاد، بحران ناکارامدی نظام دیوان‌سالار، بحران نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی، بحران گسست نسل‌ها، بحران فروپاشی خانواده، بحران فقر و بیکاری، بحران انزوا و تنهایی فرد، بحران مصرف و مصرف‌گرایی، بحران عقب‌ماندگی بین‌المللی و سایربحران‌های شهری مسائلی است که ذهن نویسنده را به خود مشغول داشته و با نگاهی مسلط و با توجه به تجربه طولانی تحقیق و نوشتن در این‌باره به ارائه تصویری آگاهانه و فهمی عمیق از مسئله رسیده است و توانسته آنها را در آثارش از جمله در همین کتاب کلانشهر و فرهنگ با خواننده به اشتراک بگذارد.

 این کتاب ضمن بازگشایی و بازنمایی تصاویر مسئله‌مند در شهر تهران به ارائه راهکارها و مفاهیم راهبردی بسیار مهم نیز اقدام می کند. و به طورکلی بیان مسئله را با بیان راه حل توامان پیش می‌برد. نویسنده معتقد است هدفش از کتاب ارائه نظری و غیر محسوس مسائل در مدیریت و پژوهش شهری نیست، بلکه ترسیم تصویر واقعی در کنار راهکارهای امیدبخش زیستن در کلانشهر را هم برای مدیران شهری و هم شهروندان ممکن می‌سازد. نباید علوم اجتماعی و تحقیقات آن را صرفاً به گونه‌ای عرضه کنیم که در نهایت امیدی برای مردم جهت بهبود وضعیتشان باقی نگذارد. اگرچه شناسایی و تحلیل چالش‌ها و بحران‌های اجتماعی وظیفة ما محققان است، اما این وظیفه باید امید به بهبود وضعیت را به صورت امری ناممکن نشان ندهد. فاضلی در این کتاب تولید امید اجتماعی را از وظایف روشن تحقیقات اجتماعی می‌داند. ارائة تصویری امیدبخش از جامعه تنها به ارزش اخلاقی امید مربوط نیست، بلکه در این واقعیت نهفته است که دنیای مدرن، دنیایی پیچیده و انباشته از تناقضات است. این کتاب باز زبان و بیانی بسیار استوار و علمی و ساده نوشته شده است و در بیان همه مباحث آن از ذکر مثال‌ها و مصادیق محسوس استفاده شده است. به طوریکه هر خواننده‌ای مسائل آن را درک و درونی‌سازی می کند. این کتاب به خواننده عام کمک می کند که وضعیت خود را به عنوان یک شهروند در کلانشهری چون تهران دریابد و مختصات زیستن در این شهر را فرا بگیرد و با مشکلات آن به صورت بنیادین روبرو شود. تصاویر گویا و کیفیت خوب کتاب نیز به همراهی خواننده با اهداف نویسنده کمک کرده است.

درسنامه‌ای برای مدیران شهری

این کتاب به واقع درسنامه‌ای مهم برای تک تک مدیران شهری نیز به شمار می‌رود تا با مطالعه آن به دانشی استوار و واقعی از مشکلات شهری دست پیدا کنند. نویسنده به مدیران شهری پیشنهاد می کند تا برنامه‌ریزی و پژوهش شهری را همچون نوعی فعالیت فرهنگی بنگرند تا اهداف توسعه گرایانه و انسان گرایانه آنها در بستری از فهم مسئله محقق شود. مدیران شهری با آگاهی تاریخی و مجهز شدن به بینش فرهنگی می‌توانند کار پیچیده و دشوار زیستن در کلانشهر را مدیریت کنند. نویسنده این کتاب هم‌گام با خواننده به او کمک می کند تا پژوهش شهری را همچون نوعی از فرهنگ ببیند و درک کند. بنابراین این کتاب درسنامه‌ای است که به توانمندسازی مدیران شهری و مردم به عنوان شهروندان آگاه و خلاق کمک قابل توجهی می‌کند. بنابراین اهمیت این اثر برقراری رابطه میان تصویر واقعی و تصویر وهم آلود و منفی گرایانه از مشکلات زیستن در کلانشهر در جهان پیچیده کنونی است. مردم اکنون تصویر یک‌سویه و منفی از جامعة خود دارند. این امر درحالی است که به علت رشد فرایندهای تجدد، انتظارات مردم از جامعه نیز بسیار بالاست. درنتیجه، اکنون بین آنچه که مردم انتظار دارند و آنچه وجود دارد، فاصلة عمیقی احساس می‌شود. اگرچه بخشی از این شکاف به اعتقاد فاضلی واقعی است، اما بخش دیگر آن ناشی از نداشتن تصویری است روشن از واقعیت جامعه آن‌گونه که هست. انسان‌شناسانِ شناختی امروزه نشان داده‌اند اگر در جامعه‌ای تصویر پدیده‌ها در ذهن مردم آن‌گونه‌ای که هستند با تصویر پدیده‌ها آن‌گونه‌ای که باید باشند، انطباق نداشته باشد، جامعه با تنش‌ها و تعارضات شدیدی روبه‌رو می‌شود. این موضوع مسئولیت اخلاقی محققان اجتماعی را بیشتر می‌سازد، زیرا اگر ما نتوانیم تصویر واقع‌بینانه‌ای از کلیت جامعه ارائه دهیم، به تنش‌های اجتماعی دامن می‌زنیم و موجب برهم خوردن آرامش زندگی افراد می‌شویم. در چند محور می‌توان ویژگی‌های این کتاب را برشمرد:

۱-ارائه تصویری دقیق و آگاهانه بدون هرگونه تعصب و پیش داوری از مشکلات شهری

۲-کمک به فهم مسئله و اندیشیدن به جامعه شهری به جای جستجو برای راه حل های فوری

۳-کمک به ارتقای بینش مدیران شهری در مواجهه با مشکلات و بیان چشم اندازهای متنوع برای بازبینی مسائل

۴-اهمیت بخشی به نقش جامعه و انسان شناسان، مورخان، جغرافیا دانان، اقتصاددانان، معماران در حل مسائل شهری همسو و همراه با مدیران شهری

۵-درک شهر و مدیریت شهری و مسائل مبتلا به آن به مثابه پدیده جامعه‌شناختی

۶-تحلیل گفتمان شهری به عنوان نقش علوم اجتماعی در کمک به فهم مسائل کلانشهری

۷-تبیین گفتمان شهری به عنوان راهی برای مشارکت مدنی و خودشکوفایی و خلاقیت مردم در رفع مشکلات کلانشهری.

۸-تلاش آگاهانه در راه تبیین راهبردهایی که به شکل بخشی و هویت بخشی به شهر می‌انجامد.

۹-تبیین بازاندیشی، خلاقیت و هویت یابی به مثابه وظایف شهروندان آگاه

تعیین راهبردهایی که می توان مفاهیم علوم اجتماعی را در عرصه‌های زندگی اجتماعی به کار برد و از سودمندی‌های آن در راه مدیریت و برنامه‌ریزی شهری بهره برد.

منبع: سایت شهر کتاب