پژوهشی در خوانش واژگان شاهنامه

کتاب «واج‌شناسی شاهنامه (پژوهشی در خوانش واژگان شاهنامه)» نوشته دکتر جلال خالقی مطلق به‌تازگی از سوی انتشارات دکتر محمود افشار منتشر شده است.

یکی از بایسته‌ترین پژوهش‌ها دربارۀ متن شاهنامه، تعیین خوانش واژه‌های آن است، به‌ترتیبی که خود سراینده می‌خواند. رسیدن به این‌هدف، به‌علت نداشتن متون مشکول از زمان و زیستگاه سراینده به‌طور دقیق انجام‌پذیر نیست.

اما نویسندۀ کتاب «واج‌شناسی شاهنامه» تلاش کرده با بهره‌گیری از همه منابع موجود خوانش احتمالی سراینده را که در مواردی خوانش حتمی او و در مواردی خوانش نزدیک به زمان او خواهد بود تعیین کند.

به‌این‌ترتیب خالقی تلاش کرده برای تعیین خوانش واژه‌های شاهنامه، نخست وضعیت هر واژه را در دو دوره که با فاصلۀ زمانی نسبتاً کوتاهی پیش و پس از شاهنامه قرار گرفته‌اند، بررسی کند.

دورۀ اول، زبان پارسی میانه (پارسیگ) است که گهگاه گونه پارتی (پهلویگ) و مانوی (پارتی تُرفانی) آن هم افزوده‌ شده و در مورد نام افراد گاه ریخت اوستایی و اینجا و آنجا ریخت پارسی باستان (در این کتاب: پایا) نیز آورده شده است.

دورۀ دوم هم، متن دست‌نوشتۀ پنچ کتاب از سدۀ پنجم هجری به نام‌های ۱. الابنیة عن الحقایق الادویة، ۲. (بخشی از) شرح التعرّف لمذهب التصوّف، ۳. هدایة المتعلمین فی الطّب، ۴. معانی کتاب الله تعالی و تفسیره المنیر، ۵. تفسیر قرآن پاک است.

خوانش واژگان در این‌دو دوره، در کنار توانش قافیه در خود شاهنامه، مهم‌ترین ملاک و دستمایۀ خالقی در تعیین خوانش احتمالی یا حتمی واژگان شاهنامه است. با این‌حال، این مصحح شاهنامه از چند مأخذ دیگر نیز چون فرهنگ جهانگیری و برهان قاطع و فرهنگ زبان تاجیکی بهره گرفته‌ است. وی پس از ثبت خوانش هر واژه در متون و برخی گویش‌ها، به بررسی آن واژه در شاهنامه پرداخته‌ و خواننده را از درجۀ کاررفت هر واژه در شاهنامه آگاه کرده‌ است. دکتر خالقی پس از آن، نظر خود را درباره هر واژه به گونه‌ای که از پیش در سرواژه (مدخل) آمده، ذکر کرده است.

واژه‌های بررسی‌شده در کتاب واج‌شناسی شاهنامه، نخست طبق موضوع همخوان‌ها (صامت‌ها) و واکه‌ها (مصوت‌ها) و سپس به ترتیب الفبایی تنظیم شده‌اند. دکتر خالقی برای نگهداشت احتیاط علمی، خوانش خود را غالباً محتمل، محتمل‌تر و نزدیک‌تر نامیده است.