نگاهی به چالش‌های تئاتر دیجیتال در ایران پساکرونا
چه باید کرد با دیوار بوروکراسی؟
سید حسین رسولی
با شکل‌گیری تئاتر دیجیتال در روزهای شیوع بیماری کرونا (کویید ۱۹) برخی گروه‌های هنری اقدام به تولید «تئاتر دیجیتال» و «تئاتر آنلاین» کردند و جشنواره‌های گوناگونی نیز در این زمینه فراخوان دادند. برخی فعالان تئاتری نیز با توجه به استقبال عمومی از بستر VOD تصمیم گرفتند آرشیو محصولات تولید شده گذشته‌شان را به شکل آنلاین در اختیار مخاطبان قرار بدهند. مثلا یکی از کارگردانان تئاتر روزی را اعلام می‌کند و قرار می‌شود در زمانی مشخص و پس از خرید بلیت تماشای آنلاین نمایش، با مخاطبان ارتباط بگیرند. یکی از منتقدان در این رابطه نوشته است: «باوجود آنکه یک نمایش برای فیلمبرداری حین اجرا نیازمند دریافت مجوزهای اداره کل هنرهای نمایشی بوده، پخش فیلم تئاتر در فضای VOD نیز به دوندگی و دریافت مجوزهای یک شورای دیگر منوط می‌شود، آن هم زمانی که نمایش بارها روی صحنه رفته و برای این کار بارها بازبینی شده و مجوزهای متن، اجرا و فیلمبرداری را دریافت کرده است.» یکی از خبرگزاری‌ها درباره اکران آنلاین گزارش داده است: «سینمای ایران نیاز به فیلترینگ ندارد، اما به نظارت هم نیاز دارد که این امر خصوصا در واکنش به برخی گروه‌های سنی جدی‌تر است. همانطور که اکران عمومی سینما در تلاش است با درجه‌بندی سنی و نظارت‌های نسبی ماقبل، بار آثار منفی را بر برخی گروه‌های سنی کمتر کند؛ اکران آنلاین نیز نباید از این قاعده مستثنی باشد.» به نظر می‌رسد بحث نظارت تئاتر و سینمای دیجیتال محل بحث‌های گسترده شده است و گروهی از بازتر شدن فضا و گروهی دیگر از اعمال نظارت‌های بیشتر می‌گویند.
تئاتر دیجیتال در ایران جدی گرفته نشده بود تا اینکه بیماری کرونا شیوع پیدا کرد. این موضوع باعث شکل‌گیری بحث‌های نظری شد و برخی گفتند که تئاتر دیجیتال ربطی به تئاتر زنده ندارد و چیز دیگری است زیرا «رابطه مستقیم و زنده بازیگر و تماشاگر است که تئاتر را شکل می‌دهد»
کرونا در تئاتر را تخته کرده است
شیوع بیماری کرونا (کویید ۱۹) از روزهای زمستانی ۱۳۹۸ مردم ایران را درگیر کرد و باعث شد فعالیت‌های هنری و فرهنگی به تعطیلی کشیده شوند؛ به تبع این امر و به دلیل آسیب‌های جدی که به اقتصاد تئاتر وارد آمد؛ بسیاری از هنرمندان خواستار رسیدگی به وضعیت موجود هستند. شهرام گیل‌آبادی، مدیرعامل خانه تئاتر، طی نامه‌ای، وضعیت هنرمندان تئاتر را توضیح داده و تقاضای رسیدگی به وضعیت ایشان را مطرح کرده است. وی در بخشی از این نامه بیان کرده است: «بیم آن می‌رود که بسیاری از هنرمندان تئاتر کشور در تامین معاش روزمره خود هم دچار مشکل شوند؛ از این رو هنرمندان تئاتر نیازمند حمایت هستند.» ۱۱ فروردین ماه ۱۳۹۹ بود که حسین عالم‌بخش، مدیر هنرهای نمایشی سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران با اشاره به ارائه بسته حمایتی این سازمان به هنرهای نمایشی در پی شیوع ویروس کرونا، گفت: «آثار گروه‌ها در پردیس تئاتر پایتخت ضبط و از طریق فضای مجازی نمایش داده می‌شود. با توجه به شیوع ویروس کرونا و تعطیلی مراکز نمایشی کشور، بی‌تردید آسیب‌های جدی به اقتصاد تئاتر وارد شد که مبتنی بر این موضوع نخستین بسته حمایتی این سازمان را در حمایت از هنرمندان تئاتر ارائه می‌کنیم.» این بسته حمایتی توجهی به جان و امنیت هنرمندان ندارد و رفت و آمد آنان در شهر باعث بروز خطرات جبران‌ناپذیر جانی خواهد شد. میکائیل شهرستانی، کارگردان و بازیگر تئاتر و تلویزیون که در اسفند ماه ۹۸ نمایش «آگوست در اوسیج کانتی» را در تماشاخانه مهرگان روی صحنه داشت، در گفت‌وگویی در خصوص تعطیلی تماشاخانه‌ها و تئاتر‌ها، به خاطر شیوع ویروس کرونا گفت: «تئاتر با تماشاچی معنا دارد. وقتی تماشاچی در کار نباشد، طبیعتا تئاتری هم در کار نخواهد بود. برای من جانِ یک یک عزیزانی که به دیدن نمایش‌هایم می‌آیند، با ارزش است و یک تار موی تماشاگرانم را به ده‌ها نمایشی که بر صحنه می‌برم، نمی‌دهم. اصلا تئاتر تولید کنم برای که؟ برای چه؟ اما سرنوشت و مسئولیتِ تئاتر‌هایی که در این ایام بر صحنه بودند را چه مرجعی غیر از ادارات وابسته، نظیرِ «مرکز هنرهای نمایشی» و خود دستگاه عریض و طویل «وزارت ارشاد» باید بر عهده بگیرد؟!» از سوی دیگر، مجید امرایی، عضو موسس اتحادیه جهانی دراماتراپی، در گفت‌وگویی درباره فعالیت‌های خود در ایام قرنطینه به دلیل جلوگیری از شیوع کرونا گفت: «فعالیت اصلی من دراماتراپی است... از زمانی‌که فعالیت‌ها در پی شیوع کرونا به تعطیلی انجامیده، والدین و مربیانی که پیشتر در حال آموزش دراماتراپی بودند، آموزش‌هایشان متوقف نشده و از طریق فضای مجازی ادامه دارد.» البته سهراب سلیمی، از هنرمندان تئاتر می‌گوید: «در جایی که باید به انسان فکر کرد، به تئاتر فکر نمی‌کنم. به انسانی فکر می‌کنم، که در خیابان می‌بینم. الان وجدان، خرد جمعی است و نه گرایش خاص.» آن‌طور که به نظر می‌رسد بیماری کرونا لطمات جبران‌ناپذیری به زندگی هنرمندان تئاتر زده است و طبق گفته، شهرام گیل‌آبادی، مدیرعامل خانه تئاتر: «25 هزار نفر از اهالی تئاتر بیکار شدند».
اختلاف‌نظر بر سر ماهیت تئاتر دیجیتال
تئاتر دیجیتال در ایران زیاد جدی گرفته نشده بود تا اینکه بیماری کرونا شیوع پیدا کرد. این موضوع باعث شکل‌گیری بحث‌های نظری شد و برخی گفتند که تئاتر دیجیتال ربطی به تئاتر زنده ندارد و چیز دیگری است زیرا «رابطه مستقیم و زنده بازیگر و تماشاگر است که تئاتر را شکل می‌دهد.» البته برخی دیگر گفتند که تئاتر دیجیتال هم امکان دارد ولی کیفیت آن با تئاتر زنده فرق می‌کند مثلا بازیگران، دیگر تماشاگران را نمی‌بینند و این محصول فرهنگی بدون هیچ هزینه اضافی دیگری در اختیار مخاطبان در سراسر جهان قرار می‌گیرد. اینگونه است که هنرمندان و مخاطبان در یک زمان با یکدیگر تماس برقرار می‌کنند. سهرب سلیمی، بازیگر و کارگردان تئاتر می‌گوید: «برای پخش آنلاین تئاتر، نیازمند برنامه‌ریزی و مدیریت منسجم به ازای شرایط اقتصادی هستیم. نکته دیگر این است که باید توجه داشته باشیم که مردم در این برهه از زمان، چه انتظاراتی از تئاتر دارند؟» رحمت امین، کارگردان تئاتر می‌گوید: «پدیده «تئاتر آنلاین» را نمی‌توان نادیده گرفت.» از سوی دیگر، شهرام گیل‌آبادی اعتقاد دارد: «کشور ما زیرساخت تئاتر آنلاین را ندارد.» نکته بسیار مهم دیگر بحث نظارت از سوی چند نهاد در قبال تئاتر دیجیتال است. در قوانین جمهوری اسلامی ایران، آزادی بیان و نشر افکار با رعایت موازین اسلامی و مصالح کشور آمده است. همچنین این قوانین در تلاش هستند تا با نظارت از نشر مسائل غیر اخلاقی عرف جامعه، نشر مسائل حوزه خصوصی و محرمانه افراد، از آسیب‌رساندن به دیگران و حتی سرقت حقوق معنوی افراد جلوگیری کند. با این وجود، قوانین جاری، گاهی اوقات، در هنرها به طور خاصه در تئاتر از اصل خود دور شده‌اند و به سوی سلیقه‌گرایی و تشدید بوروکراسی رفته‌اند که باید آسیب‌شناسی شود. اصول ۸، ۹، ۲۴ و ۱۷۵ قانون اساسی به مدیریت و نظارت در فضای مجازی مربوط می‌شود. این قوانین را باید به هنرمندان و مدیران آموزش داد. اکنون که استفاده از فضای مجازی وابسته به حقوق اساسی و مدنی شهروندان است، مسئولان امر باید شرایط استفاده از آن را مخصوصا برای هنرمندان ساده‌تر کنند. برخی فضای مجازی را به عنوان جهانی نو و موازی با جهان واقعی و مخلوق رایانه‌های جهان و ارتباط‌های بین آنان تعریف می‌کنند. بر خلاف فضای واقعی، فضای مجازی نیاز به جابه‌جایی فیزیکی ندارد و کلیه اعمال از طریق فشردن کلیدهای تلفن همراه یا رایانه صورت می‌گیرد. سید رضا عاملی، یکی از کارشناسان این فضا، اعتقاد دارد: «جهان واقعی با خصایصی مانند داشتن جغرافیا، دارای نظام سیاسی خاص، محبوس بودن، طبیعی بودن و ... از جهان مجازی متمایز می‌شود و جهان مجازی نیز در مقابل با خصیصه‌هایی چون بی‌مکانی، فرازمانی‌بودن، تکثر داشتن، قابل دسترس هم‌زمان و... از جهان واقعی به طور نسبی جدا می‌شود».
در حال حاضر، یکی از راهکارهای مهم، تشکیل شورای تئاتر مجازی، با مشورت صاحب‌نظرانی از تئاتر، حوزه فن‌آوری اطلاعات و مبانی اسلامی است تا هم آموزش‌های لازم به هنرمندان و مدیران داده شود و هم از بروز مشکلات و سوءتفاهم‌ها جلوگیری شود
آمنه رضایی‌ها و مریم افشاری در مقاله نقش دولت در مدیریت فضای مجازی از منظر قانون اساسی ایران پس از بررسی فضای مجازی در ایران می‌گویند: «مبانی مدیریتی و نظارتی پیشین نیاز به بازنگری و اصلاح دارد. مسلما در این مورد خشونت و ایجاد محدودیت‌های بی‌ثمر فایده‌ای نخواهد داشت.» در حال حاضر، یکی از راهکارهای مهم، تشکیل شورای تئاتر مجازی، با مشورت صاحب‌نظرانی از تئاتر، حوزه فن‌آوری اطلاعات و مبانی اسلامی است تا هم آموزش‌های لازم به هنرمندان و مدیران داده شود و هم از بروز مشکلات و سوءتفاهم‌ها جلوگیری شود. این کار نیاز به بودجه‌های لازم دارد زیرا باید از هوشمندانه‌ترین روش‌ها برای سهولت کار هنرمندان بهره گرفت. تمام ابزارها و امکانات لازم و آموزش‌های رایگان باید در اختیار هنرمندان قرار بگیرد. همچنین، می‌توان نشست‌ها و بحث‌های گفت‌وگومحور آنلاین تشکیل داد تا مشکل‌های جاری بر طرف شود و فضا برای فعالیت هنرمندان کمی بازتر و راحت‌تر شود و بوروکراسی‌ها هم کمتر.
دیدگاه تان را بنویسید