رپ معترض در مقابل «ژانر نکبت»

بهروز آقاخانیان

سعید قطبی‌زاده منتقد سینما، در یکی از برنامه‌های هفت در مورد تعدادی از فیلم‌های جشنواره فجر از اصطلاح جالبی بنام «ژانر نکبت» استفاده کرد. او گفت که بعد از «ابد و یک روز» این فیلم‌ها سعی کردند با مثلاً نشان دادن مشکلات اجتماعی و اقتصادی طبقات کم‌درآمد جامعه در باد موفقیت آن فیلم قرار بگیرند، اما هیچ‌کدام نظر مخاطب را جلب نکرده و اثری عمیق روی او نگذاشتند.

متأسفانه، این قضیه در مورد تعداد زیادی از آثار رپ ایران هم صادق است. آثاری ناموفق در پرداخت روایی، فضاسازی و خلاقیت فرمی که با دست‌مایه قرار دادن مشکلات اجتماعی و اقتصادی روزبه دنبال عناوینی مانند «معترض به وضع موجود» یا «خلاف جریان» هستند. خالقان این آثار به خاطر عدم آگاهی اجتماعی سیاسی یا عدم توانایی کافی هنری و یا در نگاهی بدبینانه صرفاً به علت ریاکاری و به خاطر جذب بیشتر مخاطب و معروف شدن، از حوادث پیش‌آمده در جامعه سوءاستفاده می‌کنند و سعی می‌کنند عناوینی مانند هنرمند اجتماعی، مردمی و معترض را برای خود دست‌وپا کنند. در ادامه ویژگی‌هایی را که یک اثر معترض از دید نویسنده این یادداشت باید دارا باشد را توضیح داده‌ام:

اثر اعتراضی خشمگین است  نه نالان و مستأصل

آنچه هنرمند را بر آن می‌دارد که تحت‌تأثیر فشارهای محیط اطراف به وضع موجود اعتراض کند خشمی است که در درون او می‌جوشد. حال این خشم در اثری مثل «آدم» از بامداد به‌صورت برافروخته است و در اثری مانند «مجنون شهر» از سورنا فریاد زده می‌شود. ناله و استیصال بیشتر نشان‌دهنده عدم توانایی تغییر، تسلیم و پذیرفتن آنچه هست، است.

اثر اعتراضی از حوادث روز سوءاستفاده نمی‌کند

شاید بارها دیده‌ایم که بعد از اتفاقی در جامعه مانند خبر اختلاس، آتش‌سوزی، پربازدید شدن ویدئویی در فضای مجازی، تعدادی آهنگ با عنوان‌های مشابه به این حوادث و یا اشاره به آنها بیرون می‌آید. اما کافی است که اشاره به این حوادث را از این آثار کنار بگذارید. هیچ پیام، خلاقیت و نکته‌ای فراتر از آن ندارند.

اثر اعتراضی، خالقی آگاه به مسائل سیاسی اجتماعی دارد

اعتراض زمانی می‌تواند نقطه‌ای درست را هدف بگیرد که خالق آن علل ریشه‌ای اتفاقات روزمره را بشناسد. خالق چنین اثری دیدی وسیع‌تر نسبت به معضلات متعدد جامعه خود دارد و با هوشمندی می‌داند که در چه زمانی کدام موضوع را دست‌مایه کار خود قرار دهد. برای همین بازه‌ او برای انتخاب موضوع محدود به حوادث اخیر جامعه نمی‌ماند.

اثر اعتراضی در فرم خلاق و تواناست

خالق یک اثر اعتراضی دغدغه آن را دارد که کارش بر مخاطب تأثیر بگذارد. برای همین هم در فضاسازی، روایت و اجرا تواناست و هم آنکه سعی می‌کند مدام یک فرم موفق را تکرار نکند. درواقع او باور دارد که اثر هنری‌اش قرار نیست حکم مسکن را برای دردهای مخاطب داشته باشد بلکه باید سعی کند با خلاقیت هر بار تلنگری باشد برای بیدار و پویا نگه‌داشتن ذهن او.

اثر اعتراضی به دنبال چارچوب و کنترل شدن نیست

هیپ‌هاپ فرهنگی نیست که قرار باشد آثارش را در چارچوب‌های تعیین‌شده تولید کند. این قضیه در مورد رپ به‌عنوان بخشی از این فرهنگ نیز صادق است. یک اثری اعتراضی قرار نیست اخبار و مقالات اجتماعی روزنامه‌ای رسمی مانند شرق یا شهروند را تکرار کند. همه ما متوجه محدودیت‌های جامعه هستیم اما بدون جسارت و ریسک‌پذیری نمی‌توان خطوط قرمز را جابجا کرد.  جای تردید نیست که تعدادی از آثار اعتراضی شناخته‌شده در رپ ایران فاقد یک یا چند مورد از موارد بالا هستند ولی آنچه از نظر نویسنده مهم است از یک‌سو آگاهی مخاطبان در تفکیک آثار اعتراضی از کارهایی است که با سودجویی از احساسات مخاطب نسبت به حوادث و پدیده‌های روز سعی در معترض و رادیکال نشان دادن خود دارند و از سویی دیگر تشویق هنرمندی جوان‌تر رپ برای افزایش آگاهی و توانایی تحلیل درست نسبت به آنچه در جامعه خود می‌بیند است.