مرزهایی که دیگرمرز نیستند

میرزا موسی خان طباطبایی انصاری در کتاب «زبدة الوقایع؛ تاریخ و جغرافیای وان» اطلاعاتی پرجزئیات از اختلافات مرزی ایران و عثمانی و نیز وقایع مرتبط با شهرهایی نظیر تفلیس به ما ارائه می‌دهد.  در دو سده اخیر ارتباطات وسیعی بین جامعه ایران با دیگر جوامع برقرار شد که یکی از نتایج مهم آن، حصول آشنایی‌های متقابل و ارزشمندی بود که جوامع از وضعیت یکدیگر تحصیل کرده و گزارش آن در قالب انواع نگارش‌های رسمی و غیررسمی بر جای ماند است.

گردشگران، ماموران دولتی، بازرگانان و دیگر فعالان اجتماعی و فرهنگی، از مهم‌ترین گروه‌هایی بودند که در جریان دیدارهایشان از دنیاهای «دیگری» دست به نگارش برده و خاطرات و نتایج نکته‌سنجی‌های خود را ثبت و ضبط می‌کردند. اهمیت این‌گونه متون در مطالعات تاریخ معاصر ما غیر قابل چشم‌پوشی است. اما نمی‌توان از نظر دور داشت که همین امر خود یکی از دشواری‌های مطالعه تاریخ ایران در این دوران است. هنوز شمار درخوری از این‌گونه متون در سراسر دنیا به طور پراکنده یا گمنام مانده یا نشر نایافته و حتی به‌درستی اطلاعات کتابشناسی آن‌ها پردازش نشده است. میان انواع متون مورد نظر، گزارش‌های دولتی و رسمی از ویژگی‌های خاصی برخوردار است. از آن جمله گزارش‌های ماموران سیاسی و دیپلماتیک کشور، در محورهایی چون شکل‌بندی متن، سبک و سیاق نوشتاری، محورهای مورد توجه دستگاه در برداشت اطلاعات، ظرفیت‌سنجی‌های اقتصادی و سیاسی و نیز مختصات اجتماعی و فرهنگی کشور یا کشورهای مقصد و دیگر موارد خاص، اهمیت‌های خاص خود را داراست. گزارش‌های ماموران سیاسی کشورها، به دلایلی چون طول مدت اقامت در کشور هدف و نیز کاوش هوشیارانه در زوایای جامعه پیرامون خود، واجد ارزش‌هایی بسیاری است. «زبدة ‌الوقایع؛ تاریخ و جغرافیای وان» که به قلم میرزا موسی‌خان طباطبایی انصاری، منشی اول وزارت خارجه ایران در دوره ناصرالدین شاه قاجار تحریر یافته است، از جمله این‌گونه متون ارزشمند به‌شمار می‌رود که تصویری درخور از قلمرو شرقی جامعه عثمانی (مناطق وان، حکاری و بتلیس) در یک دوره مشخص به دست می‌دهد.

مؤلف کتاب «زبدة ‌الوقایع؛ تاریخ و جغرافیای وان» در زمانی که به کارپردازی ایران در وان و حکاری و بتلیس مأمور بود، کتاب را جمع‌آوری و در سال 1306 قمری تألیف کرده است.

کتاب دارای اطلاعات مفید زیادی از تفلیس و قسمت‌های سرحدی ایران است. برخلاف اغلب مصنفین که بیشتر به کلیات پرداخته و جزئیات را از نظر دور می‌دارند، نویسنده در این کتاب جزئیات فراوانی را ذکر کرده و چون در آن اوقات شهر تفلیس مورد نزاع ایران و عثمانی بوده، این اطلاعات بسیار ضروری و سودمند است. چنان‌که مصححان کتاب گفته‌اند در صفحه آخر نسخه مورد تصحیح، در حاشیه قسمت بالا، سواد دستخط ناصرالدین شاه در تعریف کتاب و تمجید از مؤلف آن مشاهده می‌شود و این نسخه به خط خود مؤلف است.

میرزا موسی‌خان طباطبایی انصاری، منشی اول وزارت خارجه بوده و به مدت چهار سال کارپرداز وزارت خارجه ایران در وان، حکاری و بتلیس بوده است. تألیف کتاب نتیجه آن سال‌هاست که در پایان آن به سال 1306 ق. تألیف یافته و به ناصرالدین‌شاه قاجاری تقدیم شده است.

مصححان کتاب در پیشگفتار نوشته‌اند: «متأسفانه درباره زیست‌نامه نویسنده اطلاعاتی به دست نیاوردیم؛ نه در کتاب‌ها و نه در اسناد. در متن هم هیچ آگاهی‌ای درباره خود و خاندان و ... به دست نمی‌دهد. با این حال آنچه از محتوای این اثر برمی‌آید و به واسطه آن می‌توان درباره نویسنده اظهارنظر کرد، این است که او علاوه بر اینکه دولتمردی ایران‌دوست است و به شدت به وطنش عشق می‌ورزد و کاملاً وفادار به دولت قاجاری است؛ دانشمندی است تاریخ‌دان و جغرافیاشناس و اسطوره‌خوان. نیز آشنا به زبان فرانسه و ترکی عثمانی و خط سیاق که به تناسب و به‌جا در متن از آنها استفاده کرده است. شاید به علوم و فنون دیگری نیز آشنا باشد و چون در متن تبلور پیدا نکرده است، بدان آگاهی یافت نشده است».

این متن سرشار از داده‌های ارزشمند درباره مسئله حدود میان دولتین ایران و عثمانی و تاریخ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شرق آناتولی است. آگاهی‌هایی که نویسنده به ویژه در زمینه تشکیلات اداری و تقسیمات منطقه‌ای و مسائل مالی و حقوق و نظام اداری عثمانی‌ها و ولایات مختلف شرق آناتولی ارائه می‌کند، بی‌نظیر و حیرت‌انگیز است. اینکه او چگونه این اطلاعات ارزشمند را به دست آورده است روشن نیست؛ اما بی‌تردید بخشی از آنها مبتنی بر مشاهدات عینی و حضور مؤلف در همان منطقه است. نویسنده هدف از تألیف این اثر را اینگونه بیان کرده است: «در این مأموریت که مدت چهار سال اقامت و استقلال داشت؛ قوانین مقرره عثمانی را که در صورت عدالت برای پیشرفت خیالات نفسانی در این صفحات موضوع شده است، ملاحظه و مراتب ظلم و تعدیات و عدم آسایش و رفاهیت اهالی را که از اقدامات اداره عدلیه و والی به ظهور رسیده و می‌رسد، مشاهده کرده محض تبریک و تهنیت به هم‌وطنان خود در ضمن دعوت آنها به تضاعف اتصال دعای وحود مقدس همایونی به تنظیم این کتاب مبادرت کرده و بدون اینکه در اساس مواد نقطه انحراف و اختلاف شده باشد، به تشریح حالات کلیه این صفحات اقدام می‌کند که هم‌وطنان چاکر خانه‌زاد از مراتب عدل و داد شاهنشاه فرخ‌نژاد مستحضر شده، لیلاً و نهاراً در دعاگویی وجود مسعود حضرت شهریاری مواظبت و از توجهات فوق‌الغایات همایونی در شکرگزاری مراقبت داشته باشند». تصحیح این متن چنان‌که مصححان در پیشگفتار بیان کرده‌اند براساس دو نسخه موجود از آن متعلق به کتابخانه ملی ایران و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران انجام شده است. هر دو نسخه تألیف مؤلف است و معلوم نیست نگارش کدام‌یک بر دیگری تقدم دارد. تفاوت در متن دو نسخه بیشتر وجه ویرایشی دارد و نیز در مواردی اعداد و ارقام و تعداد روستاهایی که ذکر شده و نیز ترتیب آنها متفاوت است. تا جایی که امکان داشته، این تفاوت‌های بین دو نسخه در پاورقی توسط مصححان مورد اشاره قرار گرفته است. انتشارات نگارستان اندیشه کتاب «زبدة ‌الوقایع؛ تاریخ و جغرافیای وان» نوشته میرزا موسی‌خان طباطبایی انصاری را با تصحیح حسن حضرتی و شهلا یوسف‌زاده  منتشر کرده است.