به بهانه نمایش نسخه مرمت شده یک مستند قدیمی در موزه سینما
زیارت «خانه خدا» در سینما
محمد تقی‌زاده
22 مرداد ماه امسال، این امکان فراهم شد که نسخه مرمت شده مستند «خانه خدا» محصول سال 1345 بعد از چند دهه نمایش داده شود. مستندی که در زمان خود بسیار پرفروش و مورد توجه عامه مردم قرار گرفت. برخی معتقدند که دلیل اقبال عمومی به این فیلم نمایش خانه خدا و مناسک حج است چرا که در آن زمان مردم مذهبی ایران تمایل زیادی به زیارت خانه خدا داشتند اما به دلایل مختلف این مهم برایشان محقق نمی‌شد؛ از این رو تماشای این مستند به مثابه رسیدن به آرزویی دست نیافتنی بود که باعث شد برخلاف تمایل آن سال‌های سینماروها به فیلمفارسی‌ها و آثار مبتذل؛ این اثر مستند تا این اندازه مورد توجه و نظر قرار گیرد.
این اثر در ۸۵ کشور دنیا نمایش داده شده است، خانه خدا در سال ۱۳۴۴ تولید و در سال ۱۳۴۵ هم اکران شد. گفتار متن این فیلم متأثر از کتاب «خسی در میقات» است زیرا تجربه‌ای که جلال آل احمد در سال ۴۲ کسب کرده، برای سازندگان فیلم «خانه خدا» نیز با فاصله زمانی اندکی تکرار شده است.
نکته مهم و مورد توجه دیگر پیرامون این مستند، ابهام در سازنده یا سازندگان آن است به گونه ای که برخی ابوالقاسم رضایی را کارگردان آن عنوان می‌کنند که این روایت مصطلح‌تر است در حالی که بعضی دیگر از منابع تاریخی و رسانه‌ای از جلال مقدم به عنوان سازنده آن نام می‌برند. در هر حال، کارگردان این اثر کاملاً روشن نیست و مشخص نیست که این فیلم را جلال مقدم یا ابوالقاسم رضایی کارگردانی کرده‌اند چرا که در تیتراژ نام کارگردان ذکر نشده است. در واقع، از برجسته‌ترین، قابل‌توجه‌ترین و مهمترین سوالات درباره این اثر مربوط به کارگردانی این مستند است. همچون بسیاری دیگر از فیلم‌های تاریخ سینمای ایران روایت‌های مختلفی پیرامون این فیلم وجود دارد. از سوی دیگر، جلال مقدم چهره‌ای شناخته شده در سینما است. حسین ترابی که زمانی در سینمای مستند فعال بود و در مقطعی سمتی در وزارت ارشاد برعهده داشت بر این باور بود که اصلاً آقای مقدم همراه این سفر نبودن بلکه در مرحله تدوین فیلم به آن ورود پیدا کرد.
درباره چگونگی ساخت این مستند باید گفت، وقتی ملک فیصل، پادشاه عربستان به ایران آمده بود ابوالقاسم رضایی و جلال مقدم راهی به دربار پیدا کردند و از پادشاه عربستان خواستند تا به آن‌ها اجازه ساخت فیلمی درباره حج را بدهد. این مجوز صادر شد و در دی ماه سال 1344 این فیلم ساخته و در آذرماه سال1345 هم در سینماهای ایران، اکران شد .زمانی که فیلم ساخته شد، گروه‌هایی وجود داشتند که منزلت خانه خدا را بالاتر از این می‌دانستند تا فیلمی درباره‌اش ساخته شود. برای همین در آستانه اکران سوء قصدی به ابوالقاسم رضایی صورت گرفت و همین مسئله باعث شد تا نام کارگردان از این مستند حذف شود، برای همین این تصور به وجود آمد که جلال مقدم کارگردان این اثر است.
مستند «خانه خدا» به طور مشخص درباره مراسم حج و مراحل گوناگون آن است. زائرانی با سنین متفاوت و از نژادها و کشورهای مختلف، از راه هوا و خشکی و دریا، به عربستان می‌آیند و مناسک حج را بجا می‌آورند و پس از پایان آن، به کشورهایشان بازمی‌گردند. تا پیش از این فیلم، تصویر خانه خدا تنها در دو فیلم مستند ایرانی ثبت شده بود، یکی در سفرنامه برادران امیدوار و دیگری فیلمی به کارگردانی محمدعلی ایثاری که انگیزه ساخت فیلم خانه خدا بود. مستندی به نام «درباره خانه خدا» توسط احمد ابراهیمی در خصوص این فیلم در سال ۱۳۹۲ ساخته شده است.
این مستند، مستندی فنی و قابل بحث در زمینه ساختار است به نحوی که نقدهای زیادی درباره تدوین و فیلمبرداری آن نوشته شده است. حتی بی راه نیست اگر مستند را مستند فیلمبردار آن دانست چرا که به شدت فیلم به فیلمبرداری و بعد از آن تدوین وابسته است. گروه فیلمبرداری را احمد شیرازی، نعمت حقیقی، محمدعلی ایثاری و عباس دستمالچی تشکیل می‌دادند. احمد شیرازی و نعمت حقیقی به لحاظ درک بصری و شناخت از میزانسن، قاب‌بندی، کمپوزیسیون، نوع حرکات دوربین و لوکیشن‌های واقعی و زائران، بخشی از کارگردانی را هنگام فیلمبرداری عهده‌دار بودند. حضور این دو و تقسیم کار میان آنان و دو همکارشان خوراک تصویری مناسب و کاملی از مراحل مختلف مراسم حج فراهم ساخت که تدوینگر از آن برای شکل‌دهی یک فیلم مستند گزارشی، آمیخته با جذابیت‌های بصری، استفاده فراوان کرد. در ضمن باید گفت تدوینگر این مستند نیز ابراهیم گلستان نیست، زیرا در نحوه تدوین این فیلم اثری از سبک گلستان مشاهده نمی‌شود، اما به دلیل نفوذ و تأثیر گلستان در سینمای آن روز، این اثر را به او نسبت داده‌اند.
در کنار امتیازات یادشده نقدهایی نیز به روایتگری مستند وارد است از جمله اینکه در بخش‌هایی از «خانه خدا» شباهت‌هایی با آثار شهید آوینی وجود دارد، زیرا نریشن این اثر کاملاً جذاب و دلنشین، یادآور آثار شهید آوینی و به همین جهت برای مخاطب بسیار دلنشین است و البته در بخش‌هایی به دلیل عدم آشنایی نویسنده با برخی جزئیات اشتباهاتی صورت گرفته است. برای مثال وقتی حجاج وارد منا می‌شوند تنها یک شیطان را سنگ می‌زنند، اما در این فیلم می‌بینیم که در روز اول به سه شیطان سنگ می‌زنند.
سازندگان به عمد از همه مسائل تفرقه‌افکن در روایتگری صرفنظر کرده‌اند به‌طوری‌که در نهایت با یک اثر به غایت دینی طرف هستیم که سعی کرده کمترین سوگیری و دافعه مذهبی را برگزیند و برخلاف برخی آثار گونه‌های مذهبی که با پرداخت‌های فرقه‌ای باعث توجه اقلیت و از دست دادن اکثریت می‌شوند در این فیلم با یک رویکرد وحدت‌بخش در تم مذهبی و دینی طرف هستیم که بیشتر جاذبه‌آفرین است تا دافعه‌برانگیز.
جمال امید در کتاب تاریخ سینمای ایران درباره جزئیات این مستند نوشته است: «گویندگان (راویان) فیلم به زبان فارسی، اسدالله پیمان و محمود سعادت و قاری قرآن حمزه ریحانی بودند. گفتار فیلم بعدآ به انگلیسی ترجمه شد و شرکت آشوقا فیلم آن را به بیشتر کشورهای مسلمان فروخت. این فیلم نخستین فیلم ایرانی بود که تا این حد به بازار خارجی راه یافت.»
مسعود مهرابی در کتاب «تاریخ سینمای ایران: از آغاز تا سال1357» نوشت: «این اثر در اوضاعی که سینمای رؤیاپرداز با اتکا به آثار ملودرام کمدیهای سطحی یکه‌تاز بود، توانست کسانی را که به لحاظ ریشه‌ها و عقاید سنّتی و مذهبی و باتوجه وضع و فضای سینمای آن دوره، با آن میانه خوبی نداشتند، به سالن‌های نمایش فیلم بکشاند. چنانکه برخی که سینما رفتن را گناه می‌دانستند، با خانواده به دیدن آن رفتند، گرچه انگیزه‌های سودجویانه برای به دست آوردن بازار دست‌نخورده تماشاگران مذهبی نیز از جمله اهداف سازندگان آن بود.»
نکته پایانی درباره این مستند این است که «خانه خدا» به دلیل شرایط مذهبی آن زمان، از کاربرد موسیقی محروم بوده و محدودیت‌های زیادی بر آن اعمال شده است. همچنین بخش‌های مربوط به قربانی کردن در مراسم حج از جمله مواردی است که مشخص است گروه فیلمبرداری در نشان دادن آن با محدودیت روبه‌رو بوده‌اند. در آن مقطع برخورد شرطه‌های حاضر در مراسم حج با فردی که دوربین به دست داشت، همچون کسی بود که اسلحه‌ای را حمل می‌کرد و این موضوع نشان می‌دهد که ساخت این فیلم با تحمل دشواری‌های بسیار زیادی به نتیجه رسیده است.
دیدگاه تان را بنویسید