رمزگشایی از یک قهرمان ملی ناشناخته

محمد تقی‌زاده

علی موسیو ازجمله مستندهای تاریخی این سال‌های سینمای مستند و مرکز گسترش و تجربی است که توانسته یکی از شخصیت‌های مهجور و ناشناخته تاریخ معاصر ایران را تصویر کند. علی موسیو، از بازرگانان آگاه و بافرهنگ تبریز بود که در محله نوبر این شهر زاده شد و مانند پدر تجارت را پیشه خود قرار داد. او به زبان‌های فارسی، عربی و فرانسه تسلط کامل داشت و به‌واسطه مسافرت‌هایی که به اتریش، قفقاز و استانبول کرده بود، شناخت خوبی از اروپا و بالاخص انقلاب کبیر فرانسه داشت و با زیر و بم این انقلاب به خوبی آشنا بود. تسلطی که وی به زبان فرانسوی داشت باعث شد که لقب علی موسیو را به او نسبت دهند. 

پرداخت شخصیت‌های تاریخی در بستر فیلم‌های مستند علاوه بر اینکه باعث می‌شود نسل‌های جوان‌تر با این اسطوره‌های ملی و میهنی آشنا شوند کارکردهای دراماتیک جذابی هم دارد. داستان زندگی علی موسیو نیز از این نمونه‌ است. علی موسیو نقش مهمی در دوران مشروطه داشته و نباید از او تنها به عنوان یک تاجر و بازرگان صرف یاد کرد به گونه‌ای که وی در قیام تبریز و سال‌های نخست مشروطه که امنیت شهر را دسته‌های مجاهدین به عهده گرفته بودند در نزاع‌ها و جدال‌ها میانجی‌گری می‌کرد. در کتاب نهضت مشروطیت به ارتباط مرکز غیبی و حزب همت و پیروی آنها از اعلامیه‌های لنین اشاره شده ‌است.

یکی از نکات مهم در خصوص این مستند، حجم کم اطلاعات آرشیوی است که درباره این شخصیت وجود داشته است به طوری‌که عمده روایت‌ها در این خصوص به ماجراهای مشابه و کم جزئیاتی مربوط می‌شود که کار استخراج اطلاعات اولیه را برای ساخت مستند بسیار دشوار می‌سازد اما به نظر می‌رسد مسعود میر با سابقه روزنامه‌نگاری و علاقه‌ای که به تاریخ معاصر داشته به سراغ چنین شخصیتی رفته و سعی کرده روایت سینمایی و نه صرفا خبری و ژورنالیستی تحویل مخاطب دهد. 

تفاوت میان مستندهای خبری و مستندهای سینمایی یکی از نکات قابل‌توجهی است که می‌توان درباره آن و به بهانه این مستند بسیار بحث کرد چرا که در سال‌های اخیر شاهد حجم زیاد تولیدات مستند از سوی ارگان‌های مختلف هستیم که باعث شده جایگاه سینمای مستند، با آسیب‌هایی روبرو شود. مستندهایی که تنها تکیه به یک سوژه و ایده خاص و شاخص هستند و پرداخت سینمایی دقیقی در ارتباط با روایت آن طراحی و تعبیه نمی‌شود. این گونه مستندها که عمدتا مستندهای سفارشی محسوب می‌شوند اگرچه از نظر کمی تولیدات مستند را در ایران افزایش داده‌اند اما از حیث کیفیت کمک زیادی به توفیق و پیشروی سینمای مستند در کشور نکرده و حتی باعث آسیب به تصویر این گونه سینمایی نزد برخی مخاطبان عادی نیز شده‌اند.

ایرادی که به مستند علی موسیو می‌توان وارد دانست حجم زیاد اطلاعاتی است که در اثر دیده می‌شود به نحوی که در برخی اوقات مخاطب را دچار سردرگمی و ملال می‌کند. این مشکل نیز یکی از اشکالات رایج در سینمای مستند است یعنی مستندسازان در ترسیم زمان‌بندی و میزان اطلاعات و ماجراهای مربوط به شخصیت اصلی داستان دچار مشکل می‌شوند گویی خود را ملزم می‌کنند که تمامی اطلاعات به دست آمده از سوژه یا شخصیت را تصویر کنند و در این میان نیز حجم اطلاعات و اتفاقات، ریتم و تاثیرگذاری روایی کار را دچار اختلال می‌کند. در مستند علی موسیو نیز به نظر می‌رسد چنین رویکردی از سازنده مستند به وقوع پیوسته و با حجم زیادی از رویدادهایی مواجه هستیم که شاید حذف برخی از آنها به فهم بیشتر خط کلی داستان و شخصیت محوری کمک بیشتری می‌کرد.

علی موسیو اتفاق خوبی برای مسعود میر، روزنامه‌نگار با سابقه حوزه فرهنگی است که علاوه بر اینکه علاقه وی در ساخت فیلم و حوزه اجرا را نشان می‌دهد می‌تواند این مهم را نیز تداعی کند که ورود نویسندگان سینمایی تا چه اندازه برای حوزه سینما موثر و مفید است؛ زیرا در شرایطی که سینمای مستند و داستانی ایران در اغلب اوقات از ضعف فیلمنامه آسیب دیده، حضور نویسندگان توانمندی که علاقه‌مند به حوزه سینما هستند و آن را به صرف یک حرفه اقتصادی و تجاری نگاه نمی‌کنند، می‌تواند بسیار مفیدفایده و جریان‌ساز باشد. اتفاق مهمی که در مستند علی موسیو نیز افتاده و یکی از دلایل توفیق این کار در میان عموم متن روان، قابل فهم و پرجزئیات فیلم است که باعث جذب مخاطب و همراهی آنها با زندگی و زمانه شخصیت محوری فیلم شده است.