باباطاهر عریان یا عریانی باباطاهر

محمد تقی‌زاده

مستند «طاهر» یکی از  بهترین نمونه‌های خلاقیت روایتگری و لحن متفاوت و شیرین در ساختار یک اثر مستند است که شاید روایت‌های متعددی می‌توانست پیرامون سوژه آن صورت گیرد؛ اما روایت مستند «طاهر» از منحصر به فردترین و ممتازترین شکل‌هایی روایی این سوژه تاریخی ادبی است. موضوع زندگی و زمانه باباطاهر شاعر خوش‌آوازه ایرانی می‌توانست با انواع و اقسام شکل‌های روایی تصویر شود، برای نمونه مصاحبه‌هایی در باب اهمیت اشعار او و یا خلاصه‌ای از زندگی و منش رفتاری این شاعر، اما در مستند «طاهر» با یک ساختارشکنی کامل در پرداخت تصویری یک سوژه به ظاهر کلیشه‌ای طرف هستیم، در واقع امیرمسعود حسینی در مستند «طاهر» با یک کلیشه‌زدایی حرفه‌ای و خلاقانه، داستان زندگی این شاعر را با لحنی متفاوت و پرداختی غیر رایج ارائه کرده است.

پرداخت مستند «طاهر»، از این جهت غیرمرسوم و متفاوت است که فیلمساز سعی کرده به چالش و کاوش زندگی شاعری بپردازد که گویا روایت‌های پیرامون آن بیشتر جعلی و ساختگی و کمتر واقعی و مستند بوده است. این شاید اولین شگفتانه مستند «طاهر» باشد یعنی اینکه مخاطب با توجه به پیش‌‌فرض‌هایی که در رسانه‌ها و ادبیات رایج صورت گرفته به تماشای مستند می‌نشیند حال آنکه در طول مستند شاهد شکستن کلیه تابوها و روایت‌‌های جعلی و افسانه‌ای هستیم که پیرامون سوژه باباطاهر وجود داشته است. در مستند «طاهر» روایت‌های مصطلح زیادی پیرامون زندگی، آثار، سن و سال و حتی تخلص باباطاهر بیان می‌شود که شناخت مخاطب از این شاعر را به طور کلی متفاوت خواهد کرد، همین تحول شناختی یکی از مهم‌ترین وجوه تمایزی است که این مستند با آثار مشابه تاریخی و تصویری دارد یعنی تماشاگر مستند بعد از تماشای این مستند به آگاهی و شناختی دقیق‌تر و علمی‌تر از  موضوعی می‌رسد که همواره درباره آن دچار اشتباه بوده و همچنان به نظر می‌رسد شمار زیادی از دوستداران ادبیات و توده مردم، تصور اشتباهی از این شخصیت مهم تاریخی دارند.

در طول مستند درباره همزمانی دوره زندگی باباطاهر با شخصیت‌های مهم زیادی از جمله امام صادق(ع)، بوعلی سینا، خواجه نصیر و عین‌القضات همدانی بحث و تخمین زده می‌شود که باباطاهر با این استنادات تاریخی بیش از 300 سال عمر کرده باشد، اتفاقاتی که خیلی بعید به نظر می‌رسد. در اوایل مستند، تاریخ‌پژوهشان با بررسی صحت و سقم این روایت‌ها و داستانک‌های مشابه به روشنی به نادرستی بسیاری از روایت‌های جعلی پیرامون زندگی باباطاهر اشاره می‌کنند.

یکی از دستاوردهای مهم مستند «طاهر» این است که تماشاگران می‌توانند به این مهم برسند که با صرف تاریخی بودن یک اتفاق نمی‌‌توان به درستی آن استناد کرد چراکه در بخش‌های مختلف و متفاوت این مستند با انواع و اقسام روایت‌های بسیار معروف مواجه هستیم که توسط مورخین مختلف رد یا تکذیب می‌شوند؛ برای نمونه دیوان اشعار باباطاهر که از مهم‌ترین آثار منتسب به باباهر است از سوی این مورخین مردود اعلام می‌شود و دیوان باباطاهر را امری جعلی و ساختگی نامیده و سندیت آن را به کلی نادیده می‌گیرند.

تاریخ راوندی یکی از منابعی است که در مستند بدان اشاره شده و بسیاری از روایت‌‌های مطرح شده در آن مورد بررسی قرار می‌گیرد. تسلط روایت از پس مطالعه و پژوهش حجم زیادی از اسناد و کتب تاریخی حاصل شده که تاریخ راوندی یکی از آنها است. بجز این تاریخ، به نظر می‌رسد فیلمساز کلیه کتاب‌های مربوط به این موضوع را مطالعه کرده است چرا که روایت کوتاه و شیرین «طاهر» گویا از گذر پژوهشی ژرف و طولانی بدست آمده و سادگی و روانی روایت را باید به پای تسلط و خلاقیت پژوهشگران و روایان گذاشت. حضور چهره‌های نامداری در حوزه پژوهش ادبیات فارسی همچون نصرالله پورجوادی، پرویز اذکائی، تقی پورنامداریان، علی اشرف صادقی، بابک رضاپور و محمد سوری و... بر اهمیت مستند و اعتبار آن تاثیر زیادی گذاشته است.

سیامک صفری، بازیگر تئاتر و سینما، نریشن مستند «طاهر» را گفته است، گفتار متنی که به نظر می‌رسد با گفتار متن مستندهای دیگر تفاوت زیادی داشته است. ساختار متفاوت مستند و کلیشه‌زدایی‌هایی که در آن انجام شده با لحنی شیرین و البته خاص از زبان صفری گفته می‌شود و او در یکی از شیرین‌ترین و هنرمندانه‌ترین صداپیشگی‌های خود، وجوه طنز و فانتزی این روایت را در قالب گفتار متن اجرا می‌کند به نحوی که نریشن مستند از جذاب‌ترین بخش‌های مستند است که کمک زیادی به فهم و درک واقعیت ماجرا و ابهام و ایرادات وارده به شخص باباطاهر کرده است.

ابومحمد طاهر ابن حسن ابن احمد ابن ابراهیم جساس، عنوان کاملی است که در مستند به بابا طاهر نسبت داده می‌شود. همچنین دو لقب بابا طاهر یا طاهر جساس(گچکار) به وی منتسب می‌شود و در برخی از روایت‌ها از مانوی بودن او و همچنین ادعاهای مربوط به پیامبری او سخن به میان آورده می‌شود. تعدد مورخین باعث شده تا مستند از جهت تاریخی سندیت بیشتری داشته باشد و از نگاه‌ها و رویکردهای مختلف برای ابرازنظر درخصوص چالش‌های مربوط به این شاعر پرحاشیه بحث و جدل صورت گیرد. 

با وجود حجم نسبتا زیاد مصاحبه‌ها، فیلمساز سعی کرده با تنوع در فیلمبرداری و تدوین آنها فضای ملال‌آور و نه چندان مخاطب‌پسند مستندهای اینچنینی را از میان ببرد و مخاطبان خود را با روایت متفاوت و شیرین‌اش همراه کند.