«ماروین کارلسون»، در پیامی از ترجمه فارسی کتابش می‌گوید:
گشودن دریچه روش‌شناسی انتقادی به روی خوانندگان فارسی‌زبان
احسان زیورعالم
کرونا که جهان را دربرگرفت، بسیاری از آدمیان در حصار ناخواسته قرنطینه با نوعی عصبیت روبه‌رو بودند: حالا باید چه کرد!!؟ نه امکان بیرون رفتن وجود داشت و نه جایی برای بیرون رفتن. جهان بیرون امری محال شده بود. مگر آنکه به دور از چشم قانون جایی در طبیعت می‌یافتی که آن هم در برهه طولانی ناممکن بود. ورودی و خروجی شهرها مسدود بود و از همه مهم‌تر امکانات سفری به دل طبیعت برای هرکسی ناموجود. اگر هم امکانات مهیا می‌شد، در آن سوی ماجرا چیزی چشم‌انتظار مسافر نبود. تجربه شخصی من در سفر به قزوین چنین بود، حتی غذایی برای خوردن وجود نداشت. آدم‌ها به یکدیگر به دیده زامبی‌های خطرناک می‌نگریستند و چه بهتر که در همان حصار خانه بمانی و از نگاه‌های ظن‌آلود دیگری خلاصی یابی. نقاب‌های بر صورت، چشم‌هایی که دیگر فروغ نداشت و فاصله‌ای که هر گفتگویی را نهی می‌کرد، جهان ما را به نوعی گسست بشری سوق داده بود. در چنین شرایطی چه می‌شد کرد؟
همه چیز از یک پیشنهاد آغاز شد. علی شمس، دبیر بخش تئاتر انتشارات نیماژ خشنود از اولین همکاریمان پیشنهاد کتاب بسیار سختی داد، کتابی که جایش خالی بود و خواندنش نشان از نوعی بی‌سوادی عمومی در حوزه‌ای مهم در تئاتر بود: هنر اجرا یا آن‌طور که بیشتر مشهور است، پرفورمنس آرت. نام کتاب «مقدمه‌ای بر پرفورمنس: یک مقدمه‌ی انتقادی» بود و نویسنده‌اش استاد شناخته‌شده آمریکایی، پرفسور ماروین کارلسون بود که از قضا پژوهش‌هایی در حوزه تعزیه و نمایش ایرانی داشت که در آن زمان به فارسی ترجمه نشده بود. در زمان نگارش این نوشتار، پژوهش کارلسون توسط دو مترجم، به فارسی برگردانده شده است. کارلسون چهره مهمی از منظر نظریه و تاریخ تئاتر به حساب می‌آید. آثارش منابع مهم پژوهشی است و نوشتار سختش، او را به چهره‌ای ویژه تبدیل کرده است. زمان پذیرش ترجمه کتاب مشهورش، هیچ ارتباطی با او نداشتم. نه تلفنی و نه ایمیلی. دوست داشتم نظرش را درباره ترجمه فارسی بدانم و اگر پیام یا مقدمه‌ای دارد در ترجمه‌ام بگنجانم. با این حال این امکان ممکن نشد.
کرونا بود و ترجمه سخت کارلسون شاید یک چالش شیرین به حساب می‌آمد. کتاب چیزی نبود که بتوان در روزهای عادی زندگی به سراغش رفت. خلوتی و سکوت جهان این فرصت را فراهم کرده بود تمرکز بیشتری داشته باشی و با آگاهی از اینکه چیزی آن بیرون انتظارت را نمی‌کشد، دو دستی به درون تمسک بجویی. کتاب ترجمه شد، شرایط زندگی برای بشر عادی شد و هنوز دسترسی برای رسیدن به ماروین کارلسون ممکن نشده بود. کتاب برای چاپ آماده می‌شد و من در تلاش برای یافتن او بودم. وقتی ناشر پیام داد کتاب به‌زودی رونمایی می‌شود دوست فرزانه‌ای از آن سوی مرزها حرف از کارلسون زد و من از کتابی که به‌زودی در کتابفروشی‌ها نمایان می‌شود. خانم یاسمن خواجه‌ای که خود استاد تئاتر است، میان من در مقام مترجم و کارلسون در مقام استادی شاخص ارتباطی شکل داد تا من بی‌واسطه از او بخواهم برای خوانندگان ایرانی کتابش پیامی بنویسد، پیامی که امکان چاپش در کتاب مهیا نشد و حالا در سطور بعد می‌توان این پیام را مطالعه کرد.
اهمیت روبه‌رشد مفهوم پرفورمنس آشکارا یکی از مهم‌ترین پیشرفت‌ها در مطالعات تئاتر مدرن غربی بوده است و هر آن‌کس که مایل به جستجوی این مطالعات است، باید درکی از مجموعه پیچیده معانی و کاربردهای آن به دست آورد، وظیفه‌ای که این کتاب به دنبال نشان دادن آن است. برخی ایده‌ها در مورد اهمیت اجرا شاید با این واقعیت مطرح شود که بخش خانگی مؤلف در دانشگاه شهر نیویورک اخیراً عنوان خود را از یک برنامه در تئاتر به یک برنامه در تئاتر و اجرا تغییر داده است، تغییری که تعدادی دیگر از برنامه‌های دانشگاهی انگلیسی‌زبان نیز اخیراً فراهم کرده‌اند.
تغییرات عمده در مطالعات تئاتر غربی این تغییر را تشویق کردند. نخست، اصطلاح تئاتر به شدت با نوع ویژه‌ای از تئاتر مرتبط است - تئاتر سنتی غرب که در آن بازیگران به شخصیت‌های حاضر در متنی از پیش موجود تجسد می‌دهند که به نثر است، نه به نظم. آن متن از پیش موجود به‌طور سنتی در این نوع تئاتر بر نمایش فیزیکی یا اجرا ترجیح داده می‌شود و بنابراین تأکید بر اجرا در پی دور کردن تئاتر از وابستگی آن به ادبیات است. با افزایش آگاهی در غرب نسبت به اشکال عمده اجراهای غیرغربی که به وضوح با تئاتر مرتبط هستند، مانند تعزیه ایرانی، اصطلاح تئاتر با همبستگی‌های ادبی آن، برای پرداختن به آنها ناکافی به نظر می‌رسید. در واقع، حتی فرم‌های موسیقی غربی. همانند اپرا، به‌طور سنتی نه در بخش‌های تئاتر، بلکه در بخش‌های موسیقی مورد مطالعه قرار می‌گیرند. بدیهی است مطالعه اپرا تنها به عنوان یک شکل موسیقایی، بخش اساسی آن را ساطع می‌کند، همانطور که مطالعه درام تنها به عنوان یک شکل ادبی چنین می‌کند. آنچه در هر دو مورد گم شده است، آگاهی از اجرا است و استفاده از آن اصطلاح به‌ویژه و به طرز قابل‌توجهی این ایده را گسترش می‌دهد که پژوهشگران تئاتر به چه نوع فعالیت‌های انسانی علاقه دارند.
پرفورمنس مفهوم بسیار مفیدی را در طیف وسیعی از مطالعات فرهنگی فراسوی مطالعات مرتبط با هنر - به ویژه در جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی و زبان‌شناسی - اثبات کرده است و این کتاب مقدمه‌ای بر این گوناگونی استفاده‌ها از این اصطلاح، بررسی کارکردهایشان و روابط متقابل آنها را ارائه می‌دهد؛ اما تمرکز بر پرفورمنس در حوزه‌های بازنمایی فرهنگی و زیبایی‌شناختی باقی می‌ماند. در آنجا این اصطلاح، مشوق پژوهش علمی قابل‌توجهی در طیف گسترده‌ای از فعالیت‌های فرهنگی بوده است که از حوزه کاملاً محدود مطالعات تئاتر سنتی در غرب مستثنی شده‌اند و تنها به درام ادبی گفتاری در چارچوبی محدود مربوط می‌شود. پرفورمنس زمینه را برای فرهنگ عامه نادیده گرفته‌شده یا تحقیر‌شده، اشکال آمیخته فرهنگی و غیرادبی و شاید مهم‌تر از همه، بیان هنری و فیزیکی در سایر ملل غنی در چنین بیانی مانند ایران گشوده است.
دغدغه اصلی این ترجمه، گشودن روش‌شناسی انتقادی به روی خوانندگان فارسی‌زبان است که عمیقاً بر نظریه تئاتر معاصر غرب تأثیر گذاشته است؛ اما به همان اندازه مهم است که این روش‌شناسی ابزار مهمی برای دانشجویان تئاتر ایرانی و غربی، برای درک و ارتباط بهتر با یکدیگر در مورد دیدگاه هنری خود و دیگری فراهم کند.
دیدگاه تان را بنویسید