نمایان شدن رازهای دو سازه آبی در بستر رودخانه کُر

خشک شدن بستر رودخانه کر در طی خشکسالی‌های متمادی رازهای دو سازه آبی را برملا ساخت.

به گزارش ایلنا، رود کُر، پر آب‌ترین رودخانه فصلی فارس با طولی حدود ۲۸۰ کیلومتر از آبریزهای زاگرس در  کوهستان شمال غربی فارس سرچشمه می‌گیرد و پس از پیوستن «رو خانه مائین» و «سیوند» و پیمودن دشت مرودشت و کربال به دریاچه بختگان می‌ریزد. این رودخانه امروزه یکی از منابع مهم تأمین آب واحدهای کشاورزی، صنعتی و آب شرب استان فارس در حومه شهرستان مرودشت و شیراز است و در طول تاریخ این سرزمین نیز سازه‌های آبی متعددی روی آن ساخته شده که عمدتا برای هدایت آب روی زمین‌های کشاورزی بوده است.

ابوالحسن اتابکی، دانش‌آموخته زبان‌های باستانی و دکتری تاریخ، در همین رابطه از نمایان شدن دو سازه آبی نویافته‌ای به نام‌های «بند خالنجان» و «بند گرمنجان» خبر داد که با همراهی اکبر عزیزی (دانشجوی دکتری باستان‌شناسی) و نجمه ابراهیمی (کارشناس ارشد تاریخ) به هنگام خشک شدن بستر رودخانه کر در طی خشکسالی‌های متمادی، مورد بررسی قرار گرفته و در کتاب «شهر استخر» و به تازگی در مجله «جامعه باستان‌شناسی ایران» در تهران به چاپ رسیده است.

 وی در این باره اذعان داشت: خواستگاه سه تمدن بزرگ انشان (با مرکزیت تل ملیان) تمدن هخامنشی (با مرکزیت شهر پارسه و تخت جمشید) و تمدن ساسانی (با مرکزیت شهر استخر) در کنار رود کر یا یکی از حوزه‌های آبریز آن، بوجود آمده که نشان از اهمیت این رود و کشترازهای حاصلخیز کنار آن بوده که باعث تشکیل جوامع گسترده در طول دوره‌های پیش از تاریخ و تاریخی دشت مرودشت شده است.

اتابکی گفت: استفاده از سازه‌های آبی همچون «بند و بست» به روی رودخانه کر باعث شد، شبکه گسترده آبرسانی، نواحی اطراف رود کر را به زیر کشت فرآورده‌های کشاورزی قرار دهد که همین امر باعث ایجاد رفاه و سرشار شدن خراج‌های کشاورزی برای حکومت‌های وقت شود.

نجمه ابراهیمی،کارشناس ارشد تاریخ، نیز در همین رابطه گفت: عمده سازه‌های ساخته شده به روی رود کر «بند»هایی جهت مصارف کشاورزی بوده و کاربردهای دیگر آن‌ها به عنوان «پل عبور و مرور» و بکارگیری «آسیاب‌های آبی» از دیگر سازه‌های چند منظوره بوده که به روی بستر رودخانه کر ساخته شده است.

وی مهم‌ترین سازه‌های ساخته شده بر رود کر را به ترتیب از شمال دشت مرودشت تا دریاچه بختگان چنین برشمرد:

۱. بند رامجرد؛ قدمت دوره هخامنشی (سوار نمودن آب بروی زمین‌های کشاورزی)

۲. سنگ دختر؛ قدمت دوره هخامنشی (سامانه هدایت آبی. هدایت آب بروی زمین‌های کشاورزی)

۳. سازه برد بریده؛ قدمت دوره هخامنشی (سازه انتقال آب از یک سوی رودخانه کر به سوی دیگر)

۴. پل نو؛ قدمت ساسانی، دیالمه، صفوی (پل عبور و مرور)

۵. پل خان؛ قدمت صفوی (پل عبور و مرور)

۶. بند امیر؛ قدمت ساسانی، دیالمه، اتابکان (پل-بند، چند منظوره)

۷. بند خالنحان، قدمت دیالمه (بند و بست)

۸. بند قصار یا فیض آباد؛ قدمت دوره هخامنشی، دیالمه اتابکان (پل-بند، چند منظوره)

۹. بند تیلکان یا میمون؛ قدمت دیالمه، اتابکان (پل-بند چند منظوره)

۱۰. بند گرمنجان قدمت دیالمه (بند و بست)

۱۱. بند پیرمست یا موان؛ قدمت دیالمه، اتابکان (پل- بند)

۱۲. بند حسن آباد؛ قدمت دیالمه، اتابکان (پل-بند)

۱۳. بند جهان آباد یا بند خشک؛ قدمت دیالمه، اتابکان (پل- بند)

اکبر عزیزی، دانشجوی دکتر باستان شناسی، نیز درباره این دو سازه آبی نویافته گفت: توجه به مدیریت آب و هدایت آب از رودخانه کر به دوره هخامنشی برمی‌گردد اما باتوجه به عملکرد و سابقه ساسانیان در دیگر نقاط شاهنشاهی‌شان، به نظر می‌رسد که تمرکز فراگیر هدایت آب رودخانه کر به روی زمین‌های کشاورزی دشت مرودشت و کربال از زمان ساسانیان شکل گرفته و همین امر باعث شد که «پناه خسرو عضدالدوله دیلمی» به تقلید از ساسانیان مبادرت به توسعه سازه‌های آبی بروی بستر رودخانه کر نماید.

او گفت: نمایان شدن این دو سازه آبی که سال‌ها در زیر آب‌های رودخانه کر پنهان شده بود در اثر خشکسالی‌های متمادی نشان می‌دهد که شناخت ما نسبت به این بخش چه اندازه ناقص است و باید برنامه‌ریزی هدفمندی جهت بررسی بیشتر بستر و محوطه‌های اطراف رود کر در این ناحیه صورت بگیرد.

عزیزی در پایان اذعان داشت: «استفاده از خرده سنگ‌ها به همراه روکش سنگی به جای بلوک‌های بزرگ سنگی»، «دست یافتن به ساروج‌های با کیفیت بالاتر و مقاوم تر»، «ساختن طاق‌های بزرگتر از معمول»، ایجاد تعادل و تناسب در ساختار و فرم سازه‌های آبی و همچنین ایجاد شبکه زهکشی‌های گسترده از جمله ویژگی‌های معماری سده چهارم اسلامی به شمار می‌روند که از زمان دیالمه در ساخت سازه‌های آبی رواج پیدا کرد و به همین دلیل است که بند امیر معروفترین سازه ساخته شده روی رود کر پس از هزار سال مقاومت در برابر سرکشی آب‌های رود کر هنوز خللی بر آن وارد نشده است.