اسطوره تنبور کُرد و موسس اولین گروه تنبورنوازی تاریخ

وحید خانه‌ساز

یکی از راه‌های زنده نگاه داشتن موسیقی و مقام‌های باستانی که هزینه و دشواری‌های کمتری به همراه دارد یادآوری تلاش‌های بزرگان درگذشته است؛ هنرمندانی که بی‌چشم داشت و بدون هیچگونه توقع تنها با سرمایه قلبی و وجودی خود مسیر را برای ادامه حیات موسیقی و آیین‌ها هموار کرده‌اند و با آنکه به خوشنامی در تاریخ و حافظه مردم ثبت شده، اما کمتر از آن‌ها می‌شنویم. در صورتی که توجه به خصوصیات اخلاقی و حرفه‌ای بزرگان عرصه موسیقی، هنرمندان نسل‌های بعد را در مسیری درست قرار خواهد داد.

سیدامرالله شاه‌ابراهیمی، مقام‌دان، مقام‌خوان و نوازنده تنبور، در این دسته از هنرمندان جای می‌گیرد. او متولد سال ۱۳۰۲ است و در فروردین سال ۱۳۸۲ دارفانی را وداع گفته و حال ۱۹ سال از درگذشتش می‌گذرد.

شاه ابراهیمی که او را اسطوره تنبور کرد می‌نامند، در دهه 50 (زمانی که تنبورسازی منحصر به منطقه کرمانشاه و مراسم مذهبی و آیینی بود) با فعالیت‌های مفید و موثرش آن را از حصار محدودیت خارج کرد. تا پیش از سیدامرالله شاه ابراهیمی تنبور برای عموم مردم‌سازی ناشناخته بود و صرفا به صورت سینه به سینه و خانوادگی به نسل‌های بعد انتقال می‌یافت.

شاه ابراهیمی، اولین کلاس رسمی آموزش تنبور را در شهر صحنه استان کرمانشاه دایر کرد که حاصل این اتفاق تربیت هنرمندانی است که حال جزو بزرگان تنبور محسوب می‌شوند. سیدخلیل عالی‌نژاد، کیخسرو پورناظری، سیدقاسم حقیقت‌نژاد، سیدیحیی و سیدفرامز رعنایی، معصوم شربتی و سیدآرش شهریاری هنرمندانی هستند که از محضر سیدامرالله شاه ابراهیمی بهره برده‌اند. تنبور تا پیش از شاه ابراهیمی ‌سازی گروهی نبود و به صورت انفرادی و در قالب تکنوازی مورد استفاده قرار می‌گرفت. او بود که با تشکیل گروه «تنبورنوازان» و بهره‌گیری از شاگردان مکتبش در سال ۱۳۵۲ این رویه را تغییر داد و از آن زمان به بعد بود که تنبور پس از انزوایی چند هزار ساله، در ایران و عرصه‌های بین‌المللی مورد توجه قرار گرفت.

گروه تنبورنوازان به سرپرستی سیدامرالله شاه ابراهیمی

نتیجه تلاش امرالله شاه ابراهیمی باعث شد چند سال بعد کیخسرو پورناظری و سیدخلیل عالی‌نژاد دو گروه «شمس» و «باباطاهر» را تشکیل دهند و با اجرا در کنسرت‌ها و جشنوارها این ساز و موسیقی را به دیگران معرفی کنند. باید یادآور شد شاه ابراهیمی که علاوه بر شاگردی پدرش سید لطف‌الله، از محضر بزرگانی چون درویش سعدی، سیدهادی اجاق، سیدآقا عزیز ذوالنوری، و سیدروحتافی بهره برده و فقط نوازنده تنبور نبوده، بلکه با شاگردی نزد سیداحمد اعتضادی (یکی از شاگردان درویش خان) در نواختن سازهای تار و سه تار نیز استادی چیره دست بوده است.

طی دو دهه گذشته افراد بسیاری درباره شخصیت و شیوه نوازندگی و آموزش شاه ابراهیمی اظهار کرده‌اند که به طور کم و بیش مورد توجه قرار گرفته و شنیده شده‌اند؛ اما از میان نزدیکان این استاد عرصه تنبور کسی درباره او شیوه و خدماتش صحبتی به میان آورده است. ادیب شاه ابراهیمی، نوازنده تنبور، مدرس و سازنده ساز، که دانشجوی فلسفه در مقطع دکتراست، نوه سیدامرالله شاه ابراهیمی است و از کودکی به طور مستمر نزد او شاگردی کرده است.

این نوازنده و مدرس تنبور طی گفتگو با ایلنا از خصوصیات اخلاقی و ویژگی‌های هنری سیدامرالله شاه ابراهیمی گفت.

مهربانی و تواضع از دلایل محبوبیت امرالله شاه ابراهیمی است

ادیب شاه ابراهیمی در ابتدای صحبت‌هایش گفت: سیدامرالله شاه ابراهیمی شخصی فوق‌العاده مهربان و بسیار مهمان‌نواز بود و یکی از دلایل محبوبیت ایشان همین دو ویژگی است. واقعا برای او تفاوتی نداشت که میهمانش کیست. بچه و بزرگ و غریبه و آشنا در نوع برخوردش با میهمان هیچ تفاوتی ایجاد نمی‌کرد و با گشاده رویی و خنده از او پذیرایی می‌کرد. من در دوران کودکی بیشتر اوقات خانه پدربزرگم بودم و در پذیرایی از میهمانان به او کمک می‌کردم و شاهد این ویژگی‌ها در او بودم.

وی در ادامه گفت: دیگر ویژگی امرالله شاه ابراهیمی تواضع ایشان بود که البته این خصوصیت را در اغلب استادان قدیمی و هم‌نسلان ایشان می‌بینیم. درویش امیر حیاتی و خیلی‌های دیگر نیز اینگونه بودند.

استاد در آموزش

هیچ ترحمی نداشت

او ادامه داد: استاد شاه ابراهیمی، با افرادی مثل من که در کودکی افتخار شاگردی‌اش را داشتم یا بزرگانی چون سیدخلیل عالی نژاد و دیگر افراد بسیار بسیار سختگیر بود و در مقوله آموزش هیچ ترحمی به خرج نمی‌داد. دلیل این سختگیری‌ها این بود که می‌خواست آن تنبور اصیل خانقاهی و مقام‌ها را به طرزی صحیح و جزئی‌نگرانه به ما بیاموزد و این موضوع برایش بسیار اهمیت داشت. اما رویکردش با دیگر افرادی که نزدش می‌آمدند تا نحوه نوازندگی‌شان توسط ایشان شنیده و تایید شود به گونه‌ای دیگر بود و آن سختگیری‌ها را اعمال نمی‌کرد، بلکه به تشویق آن‌ها می‌پرداخت؛ حتی اگر آن‌ها بد یا اشتباه می‌نواختند.

ادیب شاه ابراهیمی در ادامه توضیحاتش بیان کرد: یکبار به ایشان اعتراض کردم و گفتم شما به ما خیلی سخت می‌گیری اما با بعضی‌های دیگر که نزد شما می‌آیند چنین رفتاری نداری. دلیل این تغییر رفتار چیست؟ که در پاسخ به زبان کردی و آن اصطلاحاتی که به کار می‌بردند گفتند؛ «روله، شما قرار است در جمخانه تنبور بزنی و حق ذره‌ای اشتباه و تحریف در مقام‌نوازی نداری و باید الگو باشی. اما آن‌هایی که با آن‌ها خوش رفتارترم و بر آن‌ها سخت نمی‌گیرم و از مناطق دور یا نزدیک می‌آیند، می‌خواهند یاد بگیرند سازی بزنند و دلشان خوش باشد.»

بسیاری از افراد مدعی نزد استاد شاگردی نکرده‌اند

وی در پاسخ به این سوال که تعداد شاگردان سیدامرلله شاه ابراهیمی به طور میانگین چند نفر بوده، گفت: نمی‌خواهم از کسی نام ببرم اما بسیاری از افرادی که حال خودشان را شاگرد پدربزرگم می‌دانند و به تعریف ماجراها و خاطراتی از او می‌پردازند واقعا شاگردی نکرده‌اند. برخی به خانه پدر بزرگ می‌آمدند و یک چای می‌خورند و دمی با او می‌نشستند و نوازندگی‌اش را می‌شنیدند و می‌رفتند. این افراد بعدها خود را شاگرد ایشان دانسته‌اند؛ در صورتیکه شاگرد یک استاد بزرگ بودن اینگونه نیست. چگونه می‌توان چنین افرادی را شاگرد سیدامرالله شاه ابراهیمی محسوب کرد، زمانی که حتی یک بار سراغی از ایشان نگرفته‌اند و مقابلش ساز نزده‌اند. به هرحال این رفتارها برای کسب وجهه و اعتبار است که رفتاری غلط و غیر اخلاقی است.

صافی و صداقت گذشتگان در امروزی‌ها وجود ندارد

ادیب شاه ابراهیمی در پاسخ به این سوال که چرا آن تواضع اساتید قدیمی در مدرسان و نوازندگان امروزی نیست، گفت: به نظرم این خلا به شرایط اجتماعی ما برمی گردد. به هرحال اتفاقاتی که در اجتماع و دنیای پیرامون ایجاد می‌شود، بر اخلاقیات و بینش و دیدگاه‌های ما تاثیر بسیار می‌گذارد. حال در دوره‌ای زندگی می‌کنیم که مدیا و دنیای مجازی بیش از دنیای واقعی مورد توجه است و بستری برای مطرح شدن افراد است. همه این موارد باعث شده آدم‌ها با شرایط دیگری شناخته شوند، لذا آن صافی و و پاکی وصداقت و تواضع گذشتگان در آن‌ها دیده نمی‌شود.

او با تاکید بر اینکه رویکرد هنرمندان و استادان گذشته با رویکرد امروزی‌ها متفاوت بود، گفت: بزرگانی چون پدر بزرگم و بسیاری دیگر از استادان نسل‌های گذشته لحظه‌ای به مطرح شدن و شهرت فکر نمی‌کردند و تنها هدفشان انتقال درست موسیقی و مقام‌ها بوده است. اگر حتی به استادان نسل بعدی آن بزرگان توجه کنید، متوجه تفاوت‌ها خواهید شد. این افراد موسیقی را به عنوان یک مارکت دیدند و اصلا به خاطر همین نگرش در نوع رفتار و کار تغییر حالت دادند. این نوازنده تنبور با تاکید بر اینکه استادان امروزی بیشتر به دنبال شهرت و امرار معاش بیشتر با موسیقی هستند، توضیح داد: این را هم در نظر داشته باشید که برخی افراد در دنیای امروز برای کسب اعتبار بیشتر وجهه‌ای دینی و درویشی به کارشان می‌دهند تا به این ترتیب با ظاهری متفاوت افراد بیشتری را به خود جذب کنند، متاسفانه این رویه غلط برای افرادی که می‌خواهند تنبور یا سازهای دیگر را بیاموزند و بنوازند به نوعی الگو تبدیل شده است. وی با اشاره به اینکه چنین افرادی در نحوه نوازندگی مقام‌ها دچار اشکال و تحریف هستند، گفت: متاسفانه موسیقی نیز از آن اصالت قبلی خارج شده و بخش‌هایی به آن اضافه شده است. ترویج دهنده چنین آثاری موسیقی بازاری را خوب می‌شناسند و می‌دانند چگونه از این روش سلیقه مخاطبان را برآورده کنند، لذا قطعاتی را می‌نوازند که در لحظه برای شنونده خوشایند است. اما از آنجایی که چنین آثاری مانند حباب هستند و اصالت ندارند، به زودی فراموش می‌شوند. در نهایت نیز همین افراد و همان مخاطبان پس از مدتی باز هم به سراغ همان آثار و مقامات اصیل خواهند رفت.

محمدرضا درویشی می‌گوید: روزی که به اتفاق استاد امرالله شاه ابراهیمی و آقای سیدخلیل عالی‌نژاد برای ضبط آلبوم «سماع» به استودیو رفته بودیم، ایشان یک ساعت بدون وقفه به اجرای مقام‌ها پرداخت؛ بدون حتی یکبار تپق زدن. در نهایت تنها اثر رسمی ایشان خلق و منتشر شد

امرالله شاه‌ابراهیمی اولین گروه تنبورنوازی تاریخ را راه‌اندازی کرد

این مدرس موسیقی در ادامه درباره خدمات امرالله شاه ابراهیمی به جامعه تنبورنوازان گفت: اینکه ایشان اولین کلاس آموزشی تنبور را راه اندازی کرد دلیل دارد و پدربزرگ در اینباره خاطره‌ای برایم تعریف کرده بود که شنیدنش خالی از لطف نیست. ایشان گفتند «یکی از روزها که در جمخانه بودم شرایطم به گونه‌ای نبود که بتوانم تنبور بنوازم و از یکی از حضار خواستم که ساز را بردارد و کلام بخواند و ایشان در جواب گفت بلد نیستم و در ادامه از چند نفر دیگر درخواست کردم که این کار را انجام دهند که آن‌ها نیز ابراز ناتوانی کردند و با خودم گفتم اگر روزی نباشم چه کسی می‌خواهد بنوازند و کلام خوانی کند؟ و اگر کسی نباشد ساز تنبور فراموش می‌شود؛ لذا تصمیم گرفتم برای افراد سن و سال‌دار، کلاس آموزشی برگزار کنم» که این کار را کردند و موفق هم بودند و در ادامه نیز اولین گروه تنبورنوازی را در تاریخ ایران راه اندازی کند.

گروه‌های امروزی مقام‌ها را دستکاری می‌کنند

شاه ابراهیمی اذعان داشت: البته نحوه فعالیت گروه ایشان با دیگر گروه‌ها بسیار متفاوت بود و آثاری که می‌نواختند یا می‌ساختند هرگز از چهارچوب اصلی تنبور خارج نبودند و حرمت بسیار داشتند. الان بسیار شاهد این اتفاق‌ها هستم که برخی افراد و گروه‌ها به اصل قضیه بی‌توجهند و مقام‌ها را دست کاری می‌کنند و با ایجاد تغییراتی به اجرای آن‌ها می‌پردازند. آن احترامی که اهلی صحنه و منطقه گوران و کل کشور برای زنده یاد امرالله شاه ابراهیمی قائل هستند، به دلیل مجموعه‌ای از صفات ویژه ایشان و خدمات با ارزشی است که به موسیقی مقامی تنبور ارائه کرده اند. بی‌اغراق اگر استاد شاه ابراهیمی نبود شاید تنبور تا سال‌های سال در محدود منطقه کرمانشاه باقی می‌ماند.

تعصب بسیار استاد در درست‌نوازی مقام‌ها

ادیب شاه ابراهیمی گفت: یکی دیگر از ویژگی‌هایی که استاد شاه ابراهیمی داشتند و نمونه آن را در خودم و دیگر افراد ندیده‌ام، تعصب ایشان نسبت به درست و دقیق نواختن مقام‌ها بود. مثلا اگر مقامی را پنجاه سال پیش نواخته بودند اگر سال‌ها بعد و بارهای بار آن را اجرا می‌کردند هیچ تغییری در نوع نواختن ایشان وجود نداشت، حتی به اندازه جابجایی یا اضافه و کم کردن یک نت.

او ادامه داد: یادم هست روزی نزد استاد محمدرضا درویشی بودم و ایشان درباره این ویژگی خاطره جالبی را تعریف کرد. می‌گفتند روزی که به اتفاق استاد امرالله شاه ابراهیمی و آقای سیدخلیل عالی‌نژاد برای ضبط آلبوم «سماع» به استودیو رفته بودیم، ایشان روی صندلی نشست و شروع به نواختن کرد و یک ساعت به طور مستمر و بدون وقفه به اجرای مقام‌ها پرداخت؛ بدون حتی یکبار تپق زدن. و در نهایت آلبوم «سماع» که تنها اثر رسمی ایشان است خلق و منتشر شد. این نشان دهنده این است که پدربزرگ به ثباتی والا و درونی رسیده بود و این ویژگی در نوازندگان دیروز و امروز به ندرت یافت می‌شود.