گرمابه‌ها؛ شاهکار معماری ایرانی
نگاهی به ۱۰ حمام تاریخی در ایران
پگاه دهدار ، راهنمای گردشگری
در ایران و در آیین های میترائیسم، مزدیسنا و زرتشت و همچنین دین مبین اسلام به کرات به پاکیزگی جسم و روح تاکید داشته‌اند. به همین دلیل در سراسر قلمرو ایران زمین حمام ها از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند. بنا به گفته موبد اردشیر خورشیدیان، رئیس انجمن موبدان ایران، ایرانیان نخستین قوم در جهان هستند که برای شست‌وشو، به ساخت گرمابه پرداختند.
ساخت حمامهای عام المنفعه و حمامهای خصوصی در دوره‌های مختلف ترویج داشت. ساخت حمام خصوصی صرفا به تخت جمشید و دوره هخامنشی محدود نبوده و در کاخ پارتی آشور نیز نمونه‌ای از حمام خصوصی کشف شده است. اما در دوران حمکرانی ساسانیان گرمابه را مخصوص اشراف و طبقات بالای جامعه می‌دانستند و موبدان زرتشتی با ساخت حمامهای عمومی مخالفت می‌کردند تا آنکه پس از ورود اسلام به ایران رویکرد‌ها تغییر کرد و ساخت حمامهای عمومی و عام المنفعه رواج بیشتری یافت.
در دوره ایلخانی به ویژه پس از اصلاحات غازان خان، عصر ساخت بناهای عام المنفعه شتاب زیادی گرفت. در شهرهایی مانند مراغه، تبریز، اردبیل، سلطانیه، کیش و تخت سلیمان گرمابه‌های زیادی ساخته شد. اما بی شک عصر شکوفایی ایجاد حمام را باید در دوره صفویه دانست. در دوره صفوی گرمابه‌ها در سراسر ایران به صورت یک دست و با توجه به معماری و زیبایی ظاهری ساختمان داخلی و خارجی بنا گسترش یافت.
پس از صفویه حمام‌ها به سبک معماری اصفهان ادامه یافت و حمامهای وکیل شیراز (زندیه)، حمام چهار فصل (اراک) و حضرت یا پهنه (سمنان) و مصباح کرج (متعلق به دوره قاجار) ادامه یافت.
اما در دوره پهلوی در اثر گسترش سبک مدرن زندگی و شیوه‌های جدید لوله کشی سبک‌های جدیدی در ساخت حمام‌ها مورد توجه قرار گرفت. پس از آن تا به امروز مردم به ساخت حمام در خانه‌های خودشان علاقه نشان دادند و این گونه تغییرات به شکل تدریجی گرمابه‌های سنتی ایران را به خاطره ها سپرد.
در گذشته حمامهای عمومی، تنها محلی برای شستشو نبودند، یک جور مکان عمومی برای بعضی گردهمایی‌های خانوادگی و محلی هم بودند، مثل حمامهای عروسی و دامادی. در مقابل خوشی‌ها و جشن‌ها، حمام‌ها در تاریخ گاهی محل اعدام و ترور بوده‌اند که قتل امیرکبیر در حمام فین کاشان یکی از مهم‌ترینشان است.
حمامهای ایرانی بسیار هوشمندانه ساخته می‌شدند. در طراحی ساختمان حمام‌ها با ایجاد راهرویی پیچ‌درپیچ در حدفاصل دهلیز و ورودی حمام با تعدیل تفاوت دمای سرد بیرون و دمای گرم داخل، مانع از سرماخوردن مراجعان می‌شدند
فضای داخل گرمخانه به چند محل جهت کیسه کشیدن، تمیز کردن و خزانه‌ها تقسیم می‌شده است. خزانه‌ها نیز سه عدد بوده است؛ یکی برای آب گرم، دیگری برای آب سرد و آخری مخصوص آب ولرم. حمام‌ها نیز همچون بازار علاوه بر این که در آن عملی مشخص انجام می‌گرفته، محل اجتماعات نیز بوده است. مراسم مهمی چون حنابندان، حمام عروسی، زایمان و ... نیز در آن انجام می‌شده است.
معماری حمام‌ها هم شکل خاصی داشت؛ بینه محلی بود برای رختکن و آماده شدن، خزینه محل شستشو و آبتنی بود، تون آتشدان یا آتشخان بود که آب خزینه را گرم می‌کرد. به مرور حمامهای خانگی جایشان را در خانه‌های ایرانی سفت کردند و حمامهای عمومی فراموش شدند.
این بار سراغ ۱۰ حمام تاریخی ایران رفته‌ایم. حمام‌هایی که آن‌قدر زیبا و مشهور بوده‌اند که خوشبختانه از گزند حوادث دور مانده‌اند و ثبت تاریخی شده‌اند و امروز در قالب موزه و رستوران و... نفس می‌کشند.
حمام گنجعلی‌خان کرمان
یکی از بناهای موجود در مجموعه گنجعلی‌خان شهر کرمان، حمام آن است که در سال 1020هجری‌قمری به دستور گنجعلی‌خان حاکم کرمان در زمان شاه‌عباس صفوی، ساخته شد که کارهای عمرانی مهمی در کرمان انجام داد. هدف از ساخت این مجموعه ایجاد یک مرکز تفرجگاهی در وسط شهر بوده است. او ابتدا یک میدان بزرگ ساخت و اطراف آن بناهایی مانند مسجد، مدرسه، بازار و حمام را بنا کرد. این مجموعه مانند محل تجمع و تفرجگاحی در مرکز شهر بوده است. رختکن این حمام گوشه‌هایی خلوت و تو در تو دارد که گفته می‌شود گوشه‌هایی برای خلوت و گفت‌وگو و عبادت بوده‌اند. این حمام از آب قنات بهره می‌گرفته و کاشیکاریهای چشمنوازی دارد. حمام گنجعلی‌خان در زمان خود بنایی ضد زلزله بوده است. در حمام گنجعلی‌خان تمام نماد‌های معماری سنتی یک حمام رعایت شده است و در برخی جاها حتی توجه به جزئیات توانسته این‌حمام را برجسته سازدبرای مثال در رختکن این‌حمام، گوشه‌هایی خلوت و تودرتو تعبیه شده که محل مناسبی جهت گپ و گفت، استراحت و حتی عبادت بوده است. حجاری‌های منقوش، کاشیکاریهای معرق و خشتی، کاربندی‌های چشمنواز و... اوج معماری صفوی را در این بنا متجلی ساخته است. حمام گنجعلی‌خان در حال حاضر به صورت موزه مردم‌شناسی درآمده و مجسمه‌های مومی نصب شده در آن اقشار مختلف جامعه آن روزگار را در حالات متنوع نمایش می‌دهد
حمام فین کاشان
حمام فین را همه تقریبا می‌شناسند، حمام معروفی که رگ امیرکبیر را در آن زدند و بخشی از تاریخ ایران ورق خورد. حمام فین در باغ فین کاشان قرار دارد که خود نمونه‌ی زیبایی از باغ‌های ایرانی است. در جنوب باغ فین دو حمام کوچک و بزرگ وجود دارد. تاریخ ساخت حمام کوچک به عصر صفویه مربوط است و همراه با بنای اولیه باغ ایجاد شده است. با ساخت حمام بزرگ در دوره فتحلعی‌شاه‌قاجار، حمام بزرگ به حمام سلطنتی معروف شد و به رجال‌دولتی و افراد مهم جامعه اختصاص یافت.
در مقابل، حمام کوچک به حمام خدمه شناخته شد و توسط افراد عادی جامعه مورد استفاده قرار گرفت. نکته قابل توجه این است که هر دو حمام، کامل و دارای تمام ویژگی‌ها و نشانه‌‌های معماری گرمابه‌های سنتی هستند. این حمام علاوه بر ثبت ملی در یونسکو ثبت شده است.
حمام وکیل کرمان
این حمام که در دوران قاجار با الهام از حمام گنجعلی‌خان ساخته شده، مانند همه حمام‌ها دارای بخش‌های متفاوت بوده و نقش‌ونگار زیبایی دارد. سرامیک و کاشیکاریهای زیبای این حمام که از کف تا سقف امتداد یافته‌‌است، فضای داخلی حمام را بسیار زیبا و چشمنواز کرده است همچنین حجاری حوض‌های آن بسیار زیبا و خاص است. این حمام در حال حاضر رستوران و چای‌خانه‌ی سنتی است و بعد از گشت زدن در بازار کرمان می‌توانید ساعتی در آن استراحت کنید و چیزی بخورید یا بنوشید.
حمام پهنه سمنان
این‌حمام در دوران تیموری‌ها ساخته شده و در زمان مظفرالدین‌شاه مرمت و بازسازی شده است. یکی از قسمتهای تماشایی حمام ، کاشی‌کاری سردر زیبای آن است که بالای در ورودی هم اشعاری به خط نستعلیق استادانه نوشته شده است. سازمان میراث فرهنگی استان در سال ۱۳۷۳ این بنا را دوباره بازسازی کرد و به عنوان موزه مردم‌شناسی برای مردم گشوده شد. مهم‌ترین اثری که در این موزه نگهداری می‌شود، استخوان‌های مادر و جنینی است که در شکم دارد. قدمت این استخوان‌ها ۴۵۰۰ سال تخمین زده شده است.
گرمابه صفا قزوین
گرمابه صفا گرچه نه تغییر کاربردی داده و تبدیل به‌موزه یا رستوران شده و نه حتی به عنوان یک اثر تاریخی در فهرست آثار ملی ثبت شده است، اما می‌تواند برای گردشگران از جذابیت خاصی نسبت به سایر حمامهای سنتی و تاریخی ایرانی برخوردار باشد. گرمابه صفا همچنان فعال است و گردشگران با مراجعه به آن امکان تجربه گرمابه سنتی ایرانی را در عصر حاضر خواهند داشت.
این گرمابه در دوران قاجار ساخته شده و در خیابان مولوی قزوین قرار دارد. اگر از این گردشگران اهل ماجراجویی و تجربه کردن هستید، تجربه استحمام و مشت‌ومال در این حمام می‌تواند تجربه‌ای کم‌نظیر باشد. تمام بخش‌های داخلی این حمام از سنگ نفیس مرمر ساخته شده و خوشبختانه در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
حمام وکیل شیراز
این حمام هم بخشی از مجموعه‌ای به‌نام وکیل در قلب شهر شیراز است که مجاور مسجد وکیل در دوران زندیه ساخته شده است. معماری این حمام در زمان و نوع خودش بسیار پیشرفته بوده است. بخشی در این حمام به شاه اختصاص داشته که به آن شاه‌نشین می‌گویند وجود نقوش آهک‌بری زیبا بر سقف - که هر‌یک روایتگر داستانی مذهبی یا فولک و محلی است - زیبایی چشمنوازی به این حمام بخشیده است و مانند تمامی حمامهای تاریخی از نقش و نگارهای زیبایی بهره برده است.
این بنا در فهرست آثار ملی ثبت شده و امروزه کاربری موزه دارد.
حمامِ خان یزد
حمام خان هم بخشی از مجموعه‌ای است که به دستور حاکم یزد در دوران قاجار در میدان خان شهر یزد بنا شده است. این حمام نقش‌ونگارهای زیبایی دارد که نقاشی‌های بخش ورودی آن ملهم از شاهنامه‌اند. بنای حمام مشتمل بر ورودی ها، سربینه، گرمخانه و فضاهای مرتبط با آن‌ها و همچنین استخری در کنار گرمخانه است. این بنا امروزه کاربری رستوران و چای‌خانه سنتی دارد و این امکان را به گردشگران می‌دهد که در حین بازدید از این بنای تاریخی از شیرینی‌ها و غذاهای لذیذ یزدی بهره برد.
حمام چهارفصل اراک
بزرگ‌ترین حمام تاریخی ایران در خیابان بهشتی اراک قرار دارد و در دوران قاجار ساخته شده است. کاشیکاریهای پرنقش‌ونگار آن چشم‌گیر است و در بخشی از نقش‌ونگارهای این حمام طبیعت چهارفصل دیده می‌شود و علت نام‌گذاری‌اش هم همین است. حمام چهارفصل اراک علاوه بر این‌که بزرگ‌ترین حمام تاریخی ایران است، تنها حمامی است که بخش مخصوص اقلیت‌های دینی داشته است. می‌گویند بانی این بنا در زمستان دیده که مادری یهودی کودک خود را در فضای باز حمام می‌کرده و وقتی از او می‌پرسد، می‌فهمد اقلیت‌ها حق استفاده از حمامهای عمومی را ندارند برای آن‌ها بخشی در نظر می‌گیرد تا بتوانند در حمام سرپوشیده و مجهز استفاده کنند. امروزه این حمام موزه مردم‌شناسی است.
حمامِ خان کاشان
حمام خان در بازار کاشان قرار دارد. قدمت این حمام به دوران زندیه بازمی‌گردد. حاکم وقت شهر کاشان، میرزا عبدالرزاق در دوران حکومت خود بر شهر کاشان در جهت بهبود وضعیت این شهر بسیار کوشید و آثار زیادی را بر جای گذاشت، از جمله حمامِ خان. حمام خان امروزه مالک خصوصی دارد و بازدید از آن برای عموم آزاد است.
حمام حاج شهبازخان کرمانشاه
این حمام به دستور «حاج شهباز خان» پسر «منوچهر خان بیگلربیگی» یکی از رجال سیاسی و اجتماعی دوره قاجار در کرمانشاه ساخته شده است. حمام شهباز خان در بافت قدیمی شهر کرمانشاه، در خیابان مدرس قرار دارد. این حمام نیز مانند بسیاری از حمامهای دوره قاجاریه شامل سربینه یا رخت کن، گرمخانه و خزینه‌های آب سرد و گرم است. سطوح داخل گنبدهای آن با آهک‌بری مقرنس کاری شده است و قسمت سربینه نیز با نقاشی‌های دیواری تزیین شده است.
دیدگاه تان را بنویسید