بهرام بیضایی، نویسنده موج نو

آبان مصدق

بهرام بیضایی را بسیاری با نام فیلمساز می‌شناسند و جنبه نویسندگی و پژوهشگری او اغلب مغفول می‌ماند. از این رو به بهانه زادروزش، نگاهی اجمالی به زندگی، تألیفات و پژوهش‌های او خواهیم کرد.

بهرام بیضایی در 5 دیماه 1317 در تهران به‌دنیا آمد. خانواده‌اش اهل کاشان و آن‌گونه که خود بیضایی نوشته در کار تعزیه بودند. بیضایی در سال آخر دبیرستان دو نمایشنامه با زبان تاریخی نوشت و تحصیلات دانشگاهی‌اش در رشته ادبیات را ناتمام گذاشت و به استخدام اداره کل ثبت اسناد و املاک دماوند درآمد. در سال 1341 به اداره هنرهای دراماتیک که بعدها به اداره برنامه‌های تأتر تغییرنام داد، منتقل شد. در این سال پژوهش‌های «نمایش در ایران» را در مجله موسیقی چاپ کرد. بیضایی یکی از پایه‌گذاران اصلی کانون نویسندگان ایران در سال 1347 بود، اما در سال 1357 از آن کناره‌گیری کرد. وی در سال 1347 به‌عنوان استاد مدعو در دانشگاه تهران به تدریس پرداخت. و در سال 1352 به‌عنوان استادیار تمام وقت نمایش در دانشکده هنرهای زیبا و مدیریت رشته هنرهای نمایشی مشغول به کار و در سال 1360 از دانشگاه تهران اخراج شد. در سال 1375 به دعوت پارلمان بین‌المللی نویسندگان در استراسبورگ اقامت کرد. در سال 1376 به ایران بازگشت و کار روی نمایش« بانو آئویی» را آغاز کرد. بیضایی در سال 1341 نخستین فیلم کوتاه «سیاه و سفید» و بعد از آن فیلم کوتاه «عمو سبیلو» و در سال 1349 نخستین فیلم بلندش «رگبار» را ساخت. «چریکه تارا» و «مرگ یزدگرد» را بین سال‌های 57 تا 60 ساخت که توقیف شدند و همچنان در محاق باقی مانده‌اند. بیضایی پس از انقلاب 9 فیلم بلند و 4 فیلم کوتاه ساخت و «سگ کشی» بعد از 10 سال در سال 1380 به نمایش درآمد. آخرین ساخته او «وقتی همه خوابیم» در سال 1387 اکران شد. اما کتاب‌های بهرام بیضایی شامل نمایش‌نامه‌ها، فیلمنامه‌ها و آثار پژوهشی باارزشی است که در سایه عنوان فیلمسازی او قرار گرفته‌اند که فهرست آن‌ها را مرور می‌کنیم. آثار او شامل 40 نمایشنامه و 50 فیلنامه و تعداد زیادی آثار پژوهشی است. سبک زبان در آثار بیضایی منحصر به‌فرد است و به همراه اکبر رادی و غلامحسین ساعدی از نمایشنامه‌نویسان موج نو ایران محسوب می‌شود.

نمایشنامه: آرش، افرا یا روز می‌گذرد، پرده‌خانه، پهلوان اکبر می‌میرد، تاراج نامه (ذیل جهانگشا)، جانا و بلادور: طومار سایه بازی، جنگنامه غلامان، چهار صندوق، خاطرات هنرپیشه نقش دوم، دیوان بلخ، دیوان نمایش: نمایشنامه‌ها، راه توفانی‌فرمان پسر فرمان از میان تاریکی، سلطان مار: مجلس تقلید، سه برخوانی: آژی‌دهاک-آرش- کارنامه بندار بیدخش، سهراب کشی، سه نمایشنامه عروسکی، دنیای مطبوعاتی آقای اسراری در سه صحنه، فتحنامه کلات: نمایشنامه، شب هزار و یکم، ضیافت و میراث، گمشدگان، مجلس دیوان بلخ، مجلس ضربت زدن، مجلس قربانی سنمار، محکمه العدل فی بلخ «مسرحیه»، مرگ یزدگرد، میراث و ضیافت دو نمایشنامه تک پرده‌ای، ندبه، هشتمین سفر سندباد، مترسک‌ها در شب و عروسک‌ها

فیلمنامه: آوازهای ننه آرسو، آهو. سلندر. طلحک و دیگران، آینه‌های روبه‌رو، اتفاق خودش نمی‌افتد، اشغال، ایستگاه سلجوق، پرده نی‌ای پرونده قدیمی پیرآباد، تاریخ سری سلطان در آبسکون، چشم‌انداز، حقایق درباره لیلا دختر ادریس، دیباچه نوین شاهنامه، سگ‌کشی، روز واقعه، زمین، شب سمور، طومار شیخ شرزین عیّار تنها، فلم در فیلم، قصه‌های میر کفن‌پوش سیاوش‌خوانی، لبه پرتگاه، عیارنامه، مسافران مقصد، ماهی، شاید وقتی دیگر، وقتی همه خوابیم.

آثار پژوهشی: نمایش در ایران: با شصت تصویر و طرح و یک واژه‌نامه، نمایش در چین و سه نمایشنامه چینی، ریشه‌یابی درخت کهن هزار افسان کجاست؟ پاره دوم ریشه‌یابی کهن هیچکاک در قاب، یک مطالعه نمایش در ایران با شصت تصویر و طرح و یک واژه‌نامه، یک مطالعه نمایش در ژاپن همراه پنج متن.