تولد خورشید در سپهر ایرانزمین
شوکت شب آخر شد

پگاه دهدار ، راهنمای گردشگری
در ایران و سرزمینهای هم فرهنگ مجاور، از شب آغاز زمستان با نام «شب چله» یا «شب یلدا» نام میبرند که همزمان با شب انقلاب زمستانی است.
به دلیل دقت گاهشماری ایرانی و انطباق کامل آن با تقویم طبیعی، همواره و در همه سالها، انقلاب زمستانی برابر با شامگاه سیام آذرماه و بامداد یکم دیماه است. هر چند امروزه برخی به اشتباه بر این گمانند که مراسم شب چله برای رفع نحوست بلندترین شب سال برگزار میشود؛ اما میدانیم که در باورهای کهن ایرانی هیچ روز و شبی، نحس و بد یوم شناخته نمیشده است. جشن شب چله، همچون بسیاری از آیینهای ایرانی، ریشه در رویدادی کیهانی دارد.
آغاز بازگردیدن خورشید بسوی شمالشرقی و افزایش طول روز، در اندیشه و باورهای مردم باستان به عنوان زمان زایش یا تولد دیگرباره خورشید دانسته میشد و آن را گرامی و فرخنده میداشتند.
در گذشته، آیینهایی در این هنگام برگزارمیشده که یکی از آنها جشنی شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده، بوده است. جشنی که از لازمههای آن، حضور کهنسالان و بزرگان خانواده، به نماد کهنسالی خورشید در پایان پاییزاست، و همچنین خوراکیهای فراوان برای بیداری درازمدت که همچون انار و هندوانه و سنجد، به رنگ سرخ خورشید باشند. معمولاً در شب یلدا رسم بر این است که صاحبخانه، دیوان حافظ را به بزرگتر فامیل که سواد دارد، میدهد. سپس هر یک از میهمانان نیت کرده و بزرگِ مجلس، این جمله را میگوید و تفعلی به گنجینه حافظ میزند: «ای حافظِ شیرازی/ تو محرم هر رازی/ بر ما نظر اندازی/ قسم به قرآن مجیدی که در سینه داری... یا هر چیزی شبیه به این. این رسم یکی از رسوم پرطرفدار شب یلداست که سرگرمی خوبی برای خانوادهها در این شب بلند سال است.
جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می شود. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوههای گوناگون است که همه جنبه نمادین دارند و نشانه برکت، تندرستی فراوانی و شادکامی هستند. در این شب هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است.
تهران
تهرانیان درهمه اعیاد خود سنت حسنه جمع شدن افراد خانواده در منزل بزرگتر خانواده را منظور میکردند و همه فرزندان خانواده در منزل مادر و پدر جمع میشدند . از سنن یلدای تهران ، صرف میوههای تابستانی از جمله هندوانه و همچنین آجیل شب یلدا است که ترکیب آن نشانی از اعتقاد و تجربه اهالی تهران قدیم به خواص گوناگون میوههای خشک شده دارد و با عنوان «آخشیج» کاربرد داشته است .
کهگیلویه و بویراحمد
در استان کهگیلویه و بویراحمد، همه اعضای خانواده گردهم جمع میشوند تا پیرترین اما دوست داشتنیترین فرد خانواده برایشان متیل بگوید. متیل داستانی افسانهای و طولانی است که نسل به نسل و به طور شفاهی از گذشتگان به ارث رسیده است. دیگر اینکه در این شب به نیت بارش برف و سفیدی زمستان آشهای محلی مثل شیربرنج و یا دووا (آش دوغ) در تشتهای بزرگ میپزند تا جوابگوی جمعیت زیاد اعضای خانواده باشد و اعتقاد دارند چون از اوایل شروع فصل سرما غذای داغ و گرم میپزند در این شب باید غذایی مثل آش دوغ درست کنند.
گیلان
مردم استان گیلان در شب یلدا از تنقلاتی مانند هندوانه، آب ازگیل یا آب کونوس، برشته برنج و سه میوه محلی پرتقال، گلابی محلی به نام «خوج و لیمو استفاده میکنند. در گیلان هندوانه را حتماً فراهم میکنند و معتقدند که هر کس در شب چله هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی نمیکند و در زمستان سرما را حس نخواهد کرد. همچنین مردم شهرها و روستاهای شرق گیلان در شب یلدا هنگام بریدن هندوانه شعری را با مضمون «امشب شب چله / خانم جیر (زیر) پله / چاقو بزنیم / هندانه کله (سر) میخوانند. در میان برخی مردم و جوانان دم بخت این استان مرسوم است که در شب یلدا فال هندانه پوس (پوست هندوانه) میگیرند. برای گرفتن این فال هندوانه را به چهار قسمت طولی تقسیم میکنند و هر چهار پوست را به پشت سر خود میاندازند. در این میان، چهار حالت پیش میآید، اگر دو قاچ هندوانه، سفید و دو قاچ، سبز باشد، به معنای حد وسط بودن برای نیت شخص است. اگر سه قاچ سبز و یک قاچ سفید بیفتد، نیت آن خوب است، اگر سه قاچ سفید و یک قاچ سبز باشد، نیت بد است. اگر هر چهار قاچ سبز باشد، به معنای خیلی خوب و اگر هر چهار قاچ سفید باشد، به معنای خیلی بد است.
فارس
استان فارس آداب خاص و جالبی برای شب یلدا دارند. در این شب افراد فامیل با خوردن میوه و آجیلهای مخصوص که از انجیر، قصبک، خرک، برنجک تشکیل شده است شب را به صبح می رسانند.یکی از مراسمهایی که در میان خانمها انجام میشود فال کلوک است. کلوک یک کوزه بزرگ با دهانه گشاد است که در این شب خانمهای نشانه خاصی را در کوزه میاندازند و سپس یک دختربچه میآید و نشانهای را از داخل کوزه خارج میکنند و سپس فردی به صورت فال شعری از حافظ میخواند. هر کس از شعری که برایش خوانده شده متوجه فالش میشود.
اصفهان
به باور اصفهانیهای قدیم، زمستان به دو بخش «چله» و «چلهکوچیکه» تقسیم میشد که موعد چله از اول دیماه تا۱۰بهمن بود اما «چله کوچیکه» از دهم بهمن آغاز میشد و تا سی بهمن ادامه داشت. البته آیین برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام «چله زری» (ماده) و«عمو چله»(نر) تقسیم میشود زیرا از گذشته تاکنون همه موجودات و اشیاء را بر اساس جنس مذکر و مونث تقسیم میکردند .
اصفهانیها دوشب را به عنوان شب چله برپا میکردند و آیینهای مخصوص به این شب را به جا میآوردند. آیین شب چله در شهر اصفهان خانوادگی برگزار میشده است و خانوادههای اصفهانی با پهن کردن سفرهای با عنوان «سفره شب چله»، این شب را گرامی میداشتند.
هندوانه بهعنوان نمادی کروی که برونش سبز و درونش قرمز است و سمبل خورشید محسوب میشود، به عنوان مهمترین میوه بر سر سفره چله قرار میگیرد . از دیگر بخشهای این آیین در اصفهان قدیم پهن کردن تمام البسه و رختخوابها در هوای آزاد بویژه در مقابل خورشید با هدف خوش آمدگویی به «عمو چله» و «چله زری» بوده است.
کرمانشاه
مردم در استان کرمانشاه نیز که از شهرهای باستانی و کهن ایران زمین است، براساس آیینی کهن در این شب بیدار میمانند تا با شعر خواندن ، قصه گفتن ، فال حافظ گرفتن و آجیل خوردن با مادر جهان در زادن خورشید همراهی و همدردی کنند. میوههایی نیز دراین شب خورده میشود که به گونهای نمادی از خورشید است مانند هندوانه سرخ ، انار سرخ ، سیب سرخ و یا لیموی زرد ، قصههایی از عشق جاودانه شیرین و فرهاد، رستم و سهراب، حکایت حسین کرد شبستری و خواندن اشعار زیبا و دلنشین شامی کرمانشاهی در گذشته نقل مجالس شب یلدا در کرمانشاه بود .
شیرینی محلی دست پخت مادر بزرگها به خصوص نان شیرینی معروف «نان پنجرهای ، کاک و نان برنجی» و میوههایی چون انار ، سیب و هندوانه که نگین این سفره بود.
آذربایجان شرقی و غربی
در خطه آذربایجان رسم بر این است که در این شب خوانچههای تزیین شده به خانه تازه عروس یا نامزد خانواده بفرستند. مردم آذربایجان در سینی خود هندوانهها را تزئین میکنند و شالهای قرمزی را اطرافش میگذارند.
در شب یلدا مردم آذربایجان غالبا اولین ضربه چاقو را ریش سفید مجلس به هندوانه میزند. او در هنگام این کار جمله قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ (بلایای خودمان را امروز بریدیم) میگویند و معتقدند باخوردن هندوانه ، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمیکنند .
پیش از این که ارتباطات به این آسانی نبود در آذربایجان از اواخر تابستان مقدار زیادی هندوانه و خربزه در تور میگذاشتند و آن را از سقف آشپرخانه آویزان میکردند تادر هوای آزاد خراب نشود و یا اینکه در کاه قرار میدادند . هندوانه مهمترین خوراک شب چله مردم آذربایجانشرقی است . اغلب مردم در این شب برنج ، مرغ و آش شیر پخته و بعداز شام نیز از تنقلات موجود در منزل شامل قاورقا (گندم برشته با شاهدانه) آجیل، لبو، هویج، حلوای گردو انواع میوه، خربزه، هندوانه و خشکبارهایی چون انگور، بادام و سنجد میل میکنند..زنان معمولا تا پایان چله کوچک خانه تکانی نمیکنند و اعتقاد دارند اگر در طول این دو چله کسی خانه تکانی کند، چله او را نفرین میکند و اگر چله کسی را نفرین کند به نکبت و بدبختی گرفتار میشود .
مرکزی
آیین شب یلدا در استان مرکزی از دیرباز در سه شب متوالی با عناوین شب «چلهبزرگه»، «چله وسطی» و «چلهکوچیکه» برگزار میشده است.
در شبهای چله افراد فامیل در همایشی صمیمی دور کرسی چوبی جمع میشدند و به قصههای بزرگترها گوش میدادند . زنان و دختران روستایی در گرگ و میش شبهای چله در تکاپو و هیجانی خاص سینیهای قدیمی مسی در فضای دودهگرفته آشپزخانههای قدیمی، انواع میوه و تنقلات به ویژه هندوانه، انگور، تخمه و نخودچی کشمش و خرما را مهیا میکردند.
بزرگترها و ریش سفیدان فامیل در این شب علاوه بر خواندن اشعار حافظ، سعدی و فردوسی خاطرات و داستانهای کهن ایران زمین را برای اعضای خانواده نقل میکردند.در شب یلدا ، بزرگترها با کودکان هم بازی میشدند ، «پر یا پوچ» دزد بازی و مشاعره از جمله بازیهایی است که در شب چله در مناطق مختلف استان مرکزی با مشارکت همه اعضای خانواده رواج داشت.
قزوین
در استان قزوین به عقیده بزرگترها آوردن میوههای مختلف خشک و تر و میوههای سرخ فام که به «شب چره» معروف است، همراه با خوراکیهای دیگر شگون داشته و زمستان پر برکتی را نوید میدهد . در بعضی مواقع که مادر بزرگها در آوردن تنقلات تاخیر میکنند کوچکترها شعر «هر که نیارد شب چره انبارش موش بچره» سر میدهند و مادربزرگ در آوردن «شب چره» تعجیل میکند .به عقیده مادر بزرگهای قزوینی اگر دراین شب ننه سرما گریه کند باران میبارد ، اگر پنبههای لحاف بیرون بریزد برف میآید و اگر گردنبند مراوریدش پاره شود تگرگ میآید. یکی دیگر از آداب و رسوم «شب یلدا» فرستادن «خونچه چله» از سوی داماد به عنوان هدیه زمستانی برای عروس است. در این خونچه برای عروس پارچه، جواهر، کلهقند و هفت نوع میوه مثل گلابی هندوانه، خربزه، سیب، به با تزئینات خاصی فرستاده میشود.
همدان
همدانیها فالی میگیرند با نام فال سوزن. همه دور تا دور اتاق می نشینند و پیرزنی به طور پیاپی شعر میخواند. دختر بچهای پس از اتمام هر شعر بر یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن میزند و مهمانها بنا به ترتیبی که نشستهاند شعرهای پیرزن را فال خود میدانند. در تویسرکان و ملایر، گردو و کشمش و مویز نیز خورده میشود که از معمولترین خوراکیهای موجود در این استان است.
خراسان
در شهرهای خراسان خواندن شاهنامه فردوسی در این شب مرسوم است. یکی از آیین های ویژه شب یلدا در استان خراسان رضوی و خراسان جنوبی برگزاری مراسم «کف زدن است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به «بیخ مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار می ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته ای از چوب های نازک درخت انار به نام «دسته گز مایع مزبور را آنقدر هم می زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند. کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می شود. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می افزایند.
خوزستان
مردم خوزستان در این شب تا سحر انتظار میکشند تا از قارون افسانهای استقبال کنند. قارون در لباس هیزمشکن برای خانوادههای فقیر تکههای چوب میآورد. این چوبها به طلا تبدیل میشوند و برای آن خانواده ثروت و برکت به همراه میآورند. به خانه بزرگترها رفته و دورهم جمع شده و شب را به شوخی و خنده می گذرانند. آجیل، هندوانه، انار، شیرینی و خرما و لبو وآش وشیرینیهای مختلف از جمله خوراکیهای این آیین کهن است.
هرمزگان
مردمان هرمزگان به تهیه غذاهای سنتی همچون نان رگاگ و درست کردن سسی به نام سوراغ و مهیاوه که بعد از تهیه به همراه نان میل می شود مشغول میشوند. غذای دیگری که در این شب مورد استقبال هرمزگانیان قرار گرفته هواری ماهی و قلیه ماهی است که خوردن آن در جمع صمیمی و گرم خانواده صفایی دارد. این مردمان با زدن سازهای بادی به شادی و پایکوبی میپردازند و آخرین روز پاییز را با شادی پشت سر می گذارند و در پایانی ترین دقایق آن بزرگان فامیل برای کوچکترها دعای عاقبت به خیری مینمایند.
چهارمحال و بختیاری
در شب یلدا در استان چهارمحال و بختیاری، چند خانواده دورهم جمع میشوند و کسانی که شاهنامه را از حفظ هستند برای دیگران میخوانند. خیلی پیش آمده که کسانی که شاهنامه را از بر میخوانند حتی سواد خواندن و نوشتن نداشته باشند.بختیاریها اعتقاد دارند در شب یلدا، ماست، شیر، پنیر، کنجد، کدو و نان جوی که خورده شود تا پایان سال موجب فزونی و فراوانی نعمت میشود و باعث میشود که تا سال بعد از این نعمتها بخورند. شب یلدا در قوم بختیاری به عنوان شب چله خوانده میشود بختیاریها در این شب کدو تنبلهای بزرگی که نماد خورشید را برای آنها دارد، آبپز میکنند و آنرا به صورت ریز ریز شده در آش کشک میخورند.
یزد
در این شب اقوام در کنار هم غذاهای سنتی یزدی مانند آش شولی یزدی صرف میکنند.آش شولی یکی از غذاهای مورد علاقه مردمان یزد که سبزی خاص این آش(اسفناج شوید،برگ چغندر)، چغندر، نعناع خشک، سرکه از مهم ترین مواد تشکیلدهنده این آش سنتی است.
لرستان
شب چله در میان مردم مناطق لر و لرنشین دارای آداب و رسوم خاصی است و به آن «شو اول قاره» میگویند. شب نشینی، دید و بازدید اقوام، فال چهل سرو، فال حافظ، پختن غذاهای خاص این شب، دراز کردن شال یا چادری از پشت بام همسایه برای دریافت آجیل و میوه از سوی دیگر همسایگان و خواندن اشعاری به همین منظورمثل، امشو اول قاره، خیر د هونت بواره ( امشب اول یلدا یا اول زمستان است خیر ازخانه ات ببارد) ، نون و پنیر و شیره کیخا هونت نمیره (نان و پنیر و شیره کدخدا (صاحب خانه) خانه ات نمیرد) ، چی به علی کوشکه بیاره (چیزی بده علی کوچک یا بچه ات بیاورد) میخوانند.
قم
مردم قم به رسم گذشته برای شب یلدا آجیلی از گندم برشته و سوهان و کشمش، کنجد، شاهدانه، گردو و فندق تهیه نموده و در کنار سایر تنقلات مصرف مینمایند. در این شب اگر دختری تازهعروس باشد خانواده او هدیهای با مقداری آجیل و میوه و شیرینی به منزل داماد میآورند و اگر پسر و دختری با هم نامزد باشند، خانواده پسر در شب یلدا هدیهای برای این دختر به منزل پدرش میبرند.در گذشته اوایل شب یلدا بعضی از پسر بچهها به بالای پشت بام منازل رفته و ریسمانی را به یک شال بزرگ بسته به پایین و به طرف درب خانهها میفرستادند و شعر میخواندند و سپس صاحبخانه مقداری آجیل و میوه و شیرینی در شال آنها میگذاشت و بچهها از صاحبخانه تشکر میکردند.
کرمان
هندوانه، انار، آجیل، کماچ و کلمپه و سایر شیرینیهای محلی در خانههای کرمانی در این شب دیده میشود. خوردن انواع آجیلها ، حافظ خوانی گرفتن فال نخود ، چهار بیتی خوانی نیز از دیگر مراسم این شب است.
از انواع بازیها و تفریحات این شب هم یک بازی بوده به نام «ماردوره که عبارت بود از اینکه هر فردی که در مهمانی شب یلدا بوده باید نیت میکرده و یک شی کوچک مانند تکمه ، سوزن قفلی ، سکه و یا هر شی کوچک دیگر در ظرفی سفالین به شکل پارچ میانداخته. سپس یک نفر مسئول برداشتن اشیاء از ظرف میشد و دیگران یک بیت شعر میخواندند. بعد از آن مسئول ظرف هم به طور شانسی یک شی در میآورد و آن شعری که خوانده میشود به عنوان فال صاحب شی بود. بعد از بازی مادوره نوبت به تعریف یک خاطره شیرین یا یک لطیفه میرسید که همه افراد می بایست آن را تعریف کنند.
سمنان
از آداب و رسوم کویرنشینان استان سمنان در شب چله به عنوان «یلدان یلدان» نام برده میشود. دیگری خواندن شاهنامه و تفأل به حافظ در جمع خانواده است. نواختن نی همراه با زمزمه ترانهها و ادبیات محلی و نیز انجام بازیهای محلی در بسیاری نقاط از جمله سرگرمیهای مردم در بلندترین شب سال بشمار میرود. خوردن آجیل مخصوص، برگه زردآلو، انجیر خشک و انگور ، مویز، توت خشک، نقل، سنجد، کشمش، بادام، هسته زردآلو، تخم کدو، تخم هندوانه، کِنو کُنجی(شاهدانه)حلوای سیاه، شیره انگور، شیره توت، لبو پخته، مغز گردو، حلوا کنجد، حلوای آریشه، حلوای سیاه، هندوانه، خربزه، شلقم، انار، به، سیب و شیرینی که هر یک نمادی به نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی به شمار میروند، از آیینهای مردم استان در شب چله است و از جمله غذاهای این شب نیز «ته چین اسفناج» و «خورش فسنجان» است، همچنین بیدار ماندن تا پاسی از شب از جمله آداب و رسوم شب یلدا در این منطقه است. در بسیاری از روستاهای استان سمنان مرسوم است که دامداران در شب چله گوسفند پرواری را تحت عنوان «چله کُشی» قربانی کرده و گوشت آن را قرمه میکنند، از این گوشت که در شکمبه حیوان ذخیره میشود، برای تهیه غذا در فصل سرد سال بهره میبرند.
دیدگاه تان را بنویسید