دیار ابریشم و طلای سرخ

پگاه دهدار ،  راهنمای گردشگری 

تربت حیدریه یکی از شهرهای استان خراسان رضوی است. وسعت این شهرستان حدود ۲۴ هزار کیلومتر مربع بوده و حدود پنج قرن است که نامش با عرفان، پیوند خورده است. این شهرستان در حال حاضر دارای جمیعتی بیش از ۲۵۰ هزار نفر بوده و با توجه به پتانسیل منطقه، جای پیشرفت بسیاری دارد.

شهرستان تربت حیدریه از غرب به نیشابور، از شمال شرق با تربت جام و فریمان، از جنوب شرق با خواف، از جنوب به قائن و گناباد و از جنوب شرق مجاور با کاشمر است. این شهرستان زمانی نه چندان دور وسعت زیادی داشت، به گونه‌ای که شهرستان‌های خواف، رشتخوار، مه ولات و زاوه را درون خود جای داده بود.

تربت حیدریه در قدیم با نام «زاوه» شهرت داشته. پیشینه تاریخی تربت حیدریه به نام زاوه به دوران قبل از اسلام، دوره اشکانیان برمی‎گردد و به مناسبت مقبره قطب الدین حیدر که از معاصران عطار و از صوفیان قرن ششم هجری بوده، بدین نام خوانده شده است.

تربت حیدریه علاوه بر اینکه قطب زعفران دنیاست، پایتخت ابریشم کشور نیز به شمار می‌رود به طوری که ۷۰ درصد کل محصول ابریشم کشور در این شهرستان تولید می‌شود.

تربت حیدریه دارای دو شهرک صنعتی است و مهم‌ترین واحدهای تولیدی شهرستان شامل کارخانه قند تربت حیدریه ،کارخانه طلای زرمهر، کارخانه کاشی زرین، کارخانجات کائولین شیر، آرد، زیره و پنبه پاک‌کنی، خوراک دام و سردخانه بزرگ سه هزار تنی و کارگاه‌های ابریشم‌کشی است. همچنین وجود منابع سیلیس جهان،طلا و فیروزه  شهرستان تربت حیدریه را در زمره یکی از قطب‌های معدنی استان خراسان بزرگ قرار داده است. بایگ ، یکی از شهرهای تربت حیدریه مرکزابریشم ایران نام گرفته و بالغ بر ۸۰درصد ابریشم کشور در این محل تولید می‌شود. پسته و بادام نیز از دیگر محصولات کشاورزی این منطقه است. همچنین معادن طلای زرمهر تربت حیدریه که در روستای زرمهر واقع شده‌است، تولیدکننده اولین شمش‌های طلا در کشور است که در بازار بورس اوراق بهادار تهران معامله می‌شوند. 

در این شهر علاوه بر فراوانی زعفران و ابریشم، جاذبه‌های گردشگری بسیار دیگری نیز وجود داشته که تربت حیدریه را در این فصل از سال، به یکی از مقاصد گردشگران بدل کرده است.

قرار گرفتن تربت حیدریه در مسیر اتصال جنوب کشور به مشهد مقدس، این شهر را تبدیل به منطقه اصلی عبور زائران علی بن موسی الرضا (ع) از هشت استان کشور کرده است. همین امر سبب شده سالانه تعداد قابل توجهی از مسافرین و زائرین امام رئوف، از جاذبه‌های گردشگری تربت حیدریه دیدن کنند.

در ادامه با این جاذبه‌ها آشنا خواهیم شد.

مجموعه قطب الدین حیدر

یکی از عرفای بزرگ قرن ششم و هفتم که او را صاحب باطن و اهل ریاضت و کرامت توصیف کرده‌اند، قطب‌الدین حیدر بود. شیخ قطب‌الدین حیدر، فرزند تیمور و از نوادگان سلطان شاه سالوری از شاهزادگان ازبک و از تبار خاقان ترک بوده است. این عارف فرزانه، آنقدر نزد مردم ارج و احترام داشته که پس از رحلتش در سال 618 هجری قمری، اسم شهر را از نام او گرفتند و سپس، شهر را تربت حیدریه نامیدند.

پس از درگذشت و خاکسپاری قطب‌الدین حیدر، برایش آرامگاهی کوچک ساختند و سپس در دوره تیموری آرامگاه را گسترش دادند و در نهایت، در سال ۱۰۲۳ هجری قمری یعنی در زمان شاه عباس، به همت خواجه سلطان محمود تربتی که حاکم تربت بود، آرامگاهی زیبا و مستحکم با سنگ و گچ برای او ساختند و قسمت‌هایی را نیز مرمت و بازسازی کردند.

رباط طبسی

این کاروانسرا در مجاورت مجموعه تاریخی قطب الدین حیدر قرار دارد. این رباط را حاج محمد ابراهیم طبسی از تجار معروف عصر قاجار در اواخر این دوره در ملک شخصی خود بنا کرد. رباط طبسی در زمره بناهای دو ایوانی است که شامل فضای ورودی، هشتی، تعدادی حجره مشرف به میان سرای بنا، انبار و اصطبل است.

این رباط دو ایوانی، روزگاری نقطه ثقل شهر بوده و رشد شهر، ریشه در وجود این مجموعه داشته است. رباط از بخش‌های مختلفی مثل هشتی، غرفه، ایوان، اتاق، انبار و طویله تشکیل شده که متأسفانه در دوره‌ای، متروکه و رها شد و چهره‌ زیبای خود را از دست داد.

در حال حاضر، به همت سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری و با صرف هزینه‌ای هنگفت، این رباط با تغییر کاربری به موزه تبدیل شده است و با قدم زدن در آن می‌توان از هنرهای سنتی منطقه، مشاغل بومی، آثار باستان‌شناسی و کارگاه صنایع‌دستی بازدید کرد و با نوشیدن فنجانی چای در چایخانه سنتی آن، خستگی را از تن زدود.

موزه مردم شناسی

قسمتی از بنای رباط طبسی به موزه مردم‌شناسی تربت حیدریه اختصاص یافته است که در غرفه‌های مختلف آن، آداب و سنن و صنایع دستی مردم این خطه به معرض دید عموم در آمده است و بر زیبایی این مجموعه افزوده است. این مجموعه یکی از پر رونق‌ترین مقاصد هدف گردشگران و مردم خود شهرستان است.

کاروانسرا لاری

با عبور از میان شلوغی و هیاهوی بازارچه‌های تربت حیدریه، به رباطی قدیمی می‌رسیم که در سال 1308 هجری قمری، توسط یکی از تجار معتبر شهر به نام حاج محمدرضا لاری ساخته شد. پس از درگذشت او، حاج امین‌التجار از این رباط نگهداری و استفاده می‌کرد و تولیت آن نیز با خانواده امین‌التجار بود. آرامگاه بانی این کاروانسرا، در غرفه‌ای در بازارچه کنار رباط قرار دارد و بازسازی آن، از محل درآمدهای همین رباط انجام می‌شود.

این کاروانسرا با مساحتی در حدود 60*64 متر مربع، از بخش‌های گوناگونی مثل غرفه‌های زمستانه و تابستانه، اصطبل‌های اختصاصی و چهار انبار بزرگ در چهار گوشه رباط تشکیل شده است و در قسمت انتهایی نیز، اصطبل‌های اختصاصی قابل مشاهده است. در حال حاضر، اداره اوقاف تمام اتاق‌های این رباط را برای انبار کردن کالاهای تجاری، به کسبه و اداره قند و شکر اجاره می‌دهد.

این اثر، در تاریخ ۱۰ دی ۱۳۸۱ خورشیدی، ثبت ملی شد.

خانه امینی

این بنای تاریخی مربوط به دوره  قاجار و محل زندگی امین التجار، از تجار معروف شهر تربت حیدریه در آن دوران بوده است. این بنا دارای تزئینات آجرکاری، کاشیکاری و گچ بری‌های زیبایی است که هنوز پس از گذشت سالیان متمادی، پابرجا مانده است. این بنا در سال ۱۳۸۸  توسط سازمان میراث فرهنگی تملک و سپس مرمت شد که اکنون اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان در آن مستقر است.

حمام حاجی رئیس

حمام سنتی حاجی رئیس، به همت حاج سید محمد رئیس‌التجار، در سال 1272 خورشیدی احداث شد و تا حدود سال‌های 77-1376 خورشیدی نیز، مورد استفاده قرار می‌گرفت.

این حمام که از دوره قاجار به یادگار مانده است، با مساحتی حدود 1010 متر مربع، از دو قسمت مردانه و زنانه تشکیل شده و شامل ورودی، رختکن یا سربینه، میان‌در، گرمخانه، مخازن آب گرم و سرد و گلخن یا آتشخانه است. از ویژگی‌های جالب قسمت سربینه، هشت ستون سنگی مزین به نقاشی‌های زیباست که وزن سرسرا و سقف گنبدی شکل را تحمل می‌کنند.

این اثر در اسفند ۱۳۸۰ خورشیدی، ثبت ملی شد.

خانه تاریخی حاج رئیس

در مرکز شهر تربت حیدریه و در خیابان فردوسی، بنایی سفید رنگ و زیبا وجود دارد که از دوره قاجار به یادگار مانده است. این بنا که امروزه غرق در سکوت است، توسط مرحوم سید محمد امین‌التجار، معروف به حاجی رئیس ساخته شده و در سال‌های دور، محل سکونت این تاجر مشهور و خانواده وی بوده است.

خانه تاریخی حاج رئیس، معماری چشم‌نوازی دارد و با تزئیناتی همچون ستون‌های گچ‌بری‌شده، جلوه دو چندانی یافته است. حیاط و باغچه‌های سرسبز این خانه قدیمی نیز، به زیبایی آن افزوده‌اند.

این اثر، در اسفند ۱۳۸۳ خورشیدی به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مزار بوری آباد

بنای تاریخی امامزاده احمد الرضا (ع) بوری آباد مربوط به دوره صفویه از آثار ثبت شده ملی کشور است. این بنا با پلان مربع، مدفن یکی از نوادگان امام موسی کاظم (ع) است. این بنا در کیلومتر ۴ جاده تربت به گناباد واقع شده و دارای امکانات رفاهی از قبیل زائرسرا، حسینیه و سکوهای اقامتی است

بنای مقبره 

و مسجد شیخ حیدر کدکنی

بنای مقبره در گذشته دارای کاشی‌های فیروزه‌ای و مسدس بوده که هم اکنون آثار کمی از آن برجای مانده است. بر گوشواره‌های فضای داخلی بقعه، هشت ستون سنگی در نبش دیوار نصب است که بر آن با گچ، قسمتی از سوره مبارکه (یس) با خط سفید در زمینه‌ای لاجوردی نقش بسته است و در زاویه جنوب غربی در بخش باقیمانده کتیبه، عبارت ( فی شهر ذی الحجه ۹۰۶ ) مشاهده می‌شود. مسجد شیخ حیدر کدکنی نیز فضایی است به صورت شبستان که محرابی هشت گوشه زینت بخش آن شده و دیواره شمالی آن دو اشکوبه است. این مجموعه تاریخی در ۷۰ کیلومتری شمال غربی تربت حیدریه واقع است.

موزه حیات وحش

این موزه که در آن گیاهان و جانوران بومی منطقه به نمایش گذاشته شده‌اند در انتهای بلوار شهید باهنر ، جنب پارک ملت قرار گرفته است. گردشگران با حضور در این مجموعه می‌توانند اطلاعات ارزشمندی در خصوص گیاهان و جانوران بومی منطقه کسب کنند.

باغ ملی

باغ ملی تربت حیدریه در انتهای خیابان مطهری واقع شده است. باغ ملی 100 ساله تربت حیدریه، با کاج‌های سر به فلک کشیده، طرح‌های پرنده درختی و گیاهان زینتی، روی تپه‌ای در مرکز شهر تربت حیدریه خودنمایی می‌کند. آبنما، نورپردازی و دیواره‌های سنگی ورودی این پارک که مشرف به شهر است، این محوطه را به باغی منحصر‌به‌فرد تبدیل کرده است.

باغ ملی تربت حیدریه که با دست‌های مهربان باغبانان هنرمند شهر، تبدیل به شاهکاری کم‌نظیر شده است، یکی از زیباترین پارک‌های ملی کشور محسوب می‌شود؛ فضایی که به واسطه محیط بکر و امکانات گردشگری و رفاهی‌‌اش، توانسته است پذیرای مسافران و گردشگران باشد.

نزدیک بودن این باغ به بناهای تاریخی مانند قطب‌الدین حیدر، رباط طبسی و مسجد جامع قدیم، ارزش آن را بیش از پیش کرده است.

پارک کوهستانی پیشکوه

در امتداد مسیر زیارت حرم مطهر امام رضا(ع)، تربت حیدریه آخرین اطراقگاه تا مشهد است. در حاشیه جاده آسیایی که مسیر شرقی جاده ابریشم کهن است، در کوهپایه و تپه‌های مشرف به شهر تربت حیدریه، پارک کوهستانی پیشکوه به وسعت ۸۰۰ هکتار در حاشیه جنوب غربی این شهر واقع شده است. این پارک با قرار گرفتن در دامنه کوه و داشتن چشم اندازهای طبیعی زیبا، مجموعه استخر و آبشار مصنوعی، پارک سنگی، رستوران و شهربازی کودکان، یکی از پارک‌هایی است که به عنوان منطقه نمونه گردشگری کشور شناخته شده است.همچنین کمپ ثامن متصل به آن، محل مناسبی برای استراحت مسافران است.

این کوه مشرف به شهر تربت‌ حیدریه است و در تمامی فصول سال مورد توجه گردشگران و هم‌چنین مردم خود شهر هست. این کوه درواقع بام این شهر به حساب می‌آید و دیدن منظره‌ شهر از بالای آن بسیار زیبا و لذت‌بخش است.

منطقه گردشگری رودخانه حصار

روستای حصار در بخش بایگ شهرستان تربت حیدریه و ۵۵ کیلومتری غرب این شهر، از زیباترین مناطق ییلاقی شهرستان است که دارای رودخانه دائمی و پر آبی است که با وجود خشکسالی‌های اخیر، همچنان جاری و روان است. این رودخانه که در مجاورت شرق روستا است، از شمال به جنوب امتداد دارد و دارای چشمه سارها و باغ‌های زیبا با درختان مثمر همچون آلو، گردو، سیب، گلابی، هلو، گیلاس، آلبالو و دیگر میوه‌های مناطق سردسیر است. حصار، روستای هدف گردشگری نیز است و همواره در روزهای تعطیل، مملو از جمعیتی است که برای استراحت و گردش به دامن طبیعت پناه آورده‌اند.

غار ماه پری

به رغم وجود آثار باستانی متعدد و شواهد برجای مانده که حکایت از پیشینه‌ای مشخص و رد پای انسان ماقبل تاریخ در منطقه تربت حیدریه دارد از دیگر نمونه‌های با اهمیت آثار غاری است موسوم به ماه پری در ۱۹ کیلومتری شمال غربی تربت حیدریه و در نزدیکی روستایی به نام صنوبر که به استناد بررسی باستان‌شناسی از نخستین زیست گاه‌های این منطقه مربوط به پیش از تاریخ بوده است.

آبشار رود معجن

آبشار رود معجن که از جاذبه‌های بسیار دیدنی‌ استان است، در ۴۸ کیلومتری غرب تربت حیدریه و در ۴ کیلومتری شمال روستای رود معجن قرار دارد. ارتفاع آبشار رود معجن ۲۸متر است و شاخه اصلی این آبشار نیز از کوه‌های چهل تن سرچشمه گرفته است.

روستای رود معجن با داشتن باغ‌های میوه فراوان و رودخانه، یکی دیگر از مناطق گردشگری و دیدنی این ناحیه است.

قله ملکوه

قله مرتفع ملکوه، سومین قله بلند استان است که ارتفاع آن در بلندترین نقطه به ۲۷۶۸ متر می‌رسد. قله ملکوه در جنوب شهر کدکن و غرب روستای زیبای حصار، در فاصله ۷۰ کیلومتری تربت حیدریه قرار دارد. این قله با طبیعتی بسیار زیبا، آب و هوایی تقریبا سرد و دریاچه‌ای زیبا به نام گل خاتون، همیشه پذیرای گردشگران سراسر کشور بوده است. هر ساله تعداد زیادی از کوهنوردان جهت صعود به قلل این ارتفاعات عازم منطقه می‌شوند. در مسیر این ارتفاعات باغات میوه بسیار و چشمه سارهای جوشان و چشم‌اندازهای بدیع فراوان وجود دارد.

چشمه کاریز آب باریک

این چشمه زیبا قدمت زیادی داشته و آب این چشمه از نظر مواد معدنی از بهترین آبهای جهان محسوب می‌شود. این چشمه در روستای قوزان در ۱۰ کیلومتری جاده تربت حیدریه-کاشمر قرار دارد.

چهار تاقی بازه‌هور 

بازه‌هور (بزدغور) محلی بین مشهد و تربت‌حیدریه در نزدیکی رباط سفید است. بنای بازه‌هور از سنگ و گچ است و این چهارتاقی جزو آتشکده‌های دوره ساسانی به شمار می‌آید. ویرانه‌های دو قلعه تاریخی دیگر به نام قلعه دختر و قلعه پسر بر فراز کوهستان و بر دوسمت آتشکده هنوز موجود است.

زعفران

هرساله با توجه به دمای هوا از نیمه دوم ماه مهر برداشت زعفران در این شهرستان آغاز می‌شود و تا یک ماه ادامه دارد.

پیاز زعفران هر روز صبح یک گل تولید می کند و با چیده شدن آن، روز بعد بوته دوباره گل می دهد و این روند تا یک ماه ادامه می یابد. گل زعفران باید همان روز چیده شود، چرا که هر چقدر آفتاب به آن تابیده شود از کیفیت زعفران کاسته می شود. زمان، در جمع آوری زعفران نقش ویژه ای دارد. به همین دلیل تمام افراد خانواده در مزرعه کار می کنند.

شما نیز می‌توانید اگر در این زمان به تربت‌ حیدریه سفر کردید به هنگام طلوع خورشید به زمین‌های کشاورزی بروید و از تلالو نور خورشید که با گلبرگ‌های ارغوانی زعفران بازی می‌کند و همچنین تلاش و کوشش دستان توانای کشاورزان که گل‌ها را با زحمت می‌چینند؛ لذت ببرید.