یک فصل در مقابل نیم‌قرن!

براساس اعلام مسئولان وزارت نیرو، حدود 48 سال پیش منابع آبی کشور نزدیک به 130 میلیارد متر مکعب بود که درنتیجه تغییرات اقلیمی حدود 10سال گذشته، این دخل آبی به حدود 116 میلیارد متر مکعب و در 6 سال گذشته این رقم به حدود 100 میلیارد متر‌مکعب کاهش پیدا کرده است. این روند نشان از آن دارد که در طول زمان، هرچه جلوتر آمده‌ایم منابع آبی کشور کمتر و در مقابل مصارف بیشتر شده که از نظر تعادل منابع آبی، این یک تهدید به شمار می‌آید. ایران حدود 11 سال است که با انواع خشکسالی‌ها مواجه است و بخش زیادی از منابع آبی چه سطحی و چه زیرزمینی را از دست داده؛ اما بارش‌های اخیر امید را به دل‌ها بازگرداند و موجب سرریز شدن برخی سدها شد.

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای ایلام، در همین زمینه به ایرنا گفت: با ادامه بارندگی پاییزی طی روزهای اخیر مخزن آب سد «چم گردلان» ایلام تکمیل و سرریز شد.

به گفته احسان یارمحمدی، در بارندگی‌های اخیر نزدیک به 30 میلیون مترمکعب آب وارد سدهای چم‌گردلان ایلام، دویرج دهلران و کنگیر ایوان شده است اما بنا به اعتقاد کارشناسان این میزان بارش کمبود منابع آبی زیرزمینی را جبران نمی‌کند.

بارش‌های اخیر  کمبودها را جبران نمی‌کند 

مدیرکل پایش سازمان هواشناسی به ایرنا گفت: میانگین بارش کشور از ابتدای مهر سالجاری تا 26 آبان‌ماه 43.7 میلیمتر بوده که در مدت مشابه سال گذشته 11.3میلیمتر و در دوره بلندمدت 30 ساله در همین بازه زمانی 24.4 میلیمتر بوده است.

مسعود حقیقت افزود: بارش این دوره از اول مهر تا 25 آبان ماه نسبت به بلندمدت 79.9 درصد افزایش نشان می‌دهد. درواقع بجز استان‌های سیستان و بلوچستان، اردبیل، آذربایجان شرقی و زنجان در بقیه استان‌ها بارش طی این مدت بالاتر از نرمال بوده است.

حقیقت با بیان اینکه تاکنون وضعیت بارش‌ها در کشور خوب بوده است، تاکید کرد که این میزان بارش به‌هیچ‌عنوان میزان کمبودهای منابع آبی را جبران نمی‌کند؛ زیرا حدود 11 سال است که در کشور با انواع خشکسالی‌ روبرو هستیم و در این مدت دوره مرطوب وجود نداشته است؛ مضاف‌براینکه بارش‌های پاییزه سهم کمی از بارش‌های سالانه را به خود اختصاص می‌دهند و افزایش میزان این بارش‌ها به منزله برطرف شدن و جبران خشکسالی‌های گذشته نیست.

برداشت آب طی چند دهه منفی بوده است

به گفته عضو هیات علمی موسسه تحقیقات سازمان جنگل‌ها مراتع و آبخیزداری نیز بارندگی‌های اخیر بسیار موثر بوده و اگر تداوم داشته باشد می‌تواند بخشی از کمبودهای منابع آبی را جبران کند.  محمد درویش تاکید کرد: نزدیک به چند دهه است که با تنش خشکسالی روبرو هستیم و میزان برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی کشور از سال 1345 به این طرف منفی بوده است؛ بنابراین هموطنان نباید فکر کنند که یک دوره ترسالی کوتاه‌مدت می‌تواند نیم قرن رشد منفی تراز دشت‌های کشور را جبران کند.

وی افزود: مطابق برآوردها حدود 400 میلیارد متر مکعب کمبود آب داریم؛ درواقع این میزان آب را از دست داده‌ایم و اگر امسال مثلا به جای 88 میلیارد متر مکعب 130 میلیارد متر مکعب آب داشته باشیم، باز هم در مقایسه با مقدار آبی که از دست داده‌ایم، بسیار کم است.

حفظ پوشش‌های گیاهی  با عملیات آبخیزداری

دبیر سیاست محیط زیست در مرکز بررسی‌های استراتژیک نهاد ریاست‌جمهوری گفت: باید تلاش کنیم پوشش‌های گیاهی دامنه‌های پرشیب را محفوظ بداریم که این کار با کمک عملیات آبخیزداری میسر می‌شود؛ البته آن هم به شرطی که عملیات آبخیزداری خودش درگیر سندرم سازه‌سازی نشود و به بهانه گابیون‌سازی تخریب بیشتری انجام ندهد. درویش افزود: اصل عملیات آبخیزداری این است که با معرفی و استقرار گونه‌های مناسب در منطقه؛ نسبت به ایجاد پوشش طبیعی، حفظ پوشش خاک و جلوگیری از فرسایش خاک اقدام شود و از این رهگذر آب در خاک نفوذ کند.

درویش ادامه داد: در برخی موارد شاهد هستیم تیمی که قرار است عملیات آبخیزداری انجام دهد، اقدام به ساخت سدهای کوچک می‌کند که این سدها هم سطح تبخیر را بالا می‌برند و هم آسیب‌پذیری مناطق پایین‌دست را نسبت به سیل افزایش می‌دهند؛ همچنین در نظام هیدرولیک دشت‌ها و سفره‌های آب زیر‌زمینی خلل ایجاد می‌کنند. دبیر سیاست محیط زیست در مرکز بررسی‌های استراتژیک نهاد ریاست جمهوری با اشاره به اینکه آبخیزداری نسبت به سدسازی موفق‌تر بوده است، تاکید کرد: البته اگر بخشی از عملیات آبخیزداری به آبخوانداری اختصاص یابد، می‌تواند موفق‌تر باشد و کمبود تراز منفی سفره‌های زیرزمینی را تاحدی جبران کند.

درویش درباره آبخوانداری نیز گفت: عملیات آبخوانداری در دشت‌ها انجام می‌شود، به‌طوری‌که با ایجاد یک مانع خاکریزی بسیار ساده، سرعت سیلاب‌هایی که در دشت‌ها راه می‌افتد، کاهش می‌یابد و آب به نقاطی که نفوذپذیری آب در خاک بیشتر است، هدایت می‌شود. وی ایجاد جنگل‌هایی که نیاز به آبیاری ندارند در مناطق بیابانی را ازجمله دستاوردهای مثبت آبخوانداری دانست.

درویش افزود: اما آبخیزداری عملیاتی است که معمولا در کوهستان‌های پرشیب با هدف کاهش میزان شیب انجام می‌شود تا میزان تخریب هرزآبها کاهش یابد. درواقع آبخیزداری کاری می‌کند که سرعت روند هرزآب‌ها کاهش یابد و آب مجال پیدا کند تا در عمق خاک نفوذ یابد؛ به این ترتیب از بروز سیل‌های ویرانگر جلوگیری می‌شود.

مصرف بهینه آب  راهکار جبران کمبودها 

دبیر سیاست محیط زیست در مرکز بررسی‌های استراتژیک نهاد ریاست‌جمهوری بار دیگر تاکید کرد: با وجود چند دهه خشکسالی پیاپی در کشور نباید انتظار داشته باشیم که با یک دوره ترسالی کوتاه‌مدت کمبودها جبران شوند. وی به نقش مردم در نحوه مصرف منابع آبی اشاره کرد و گفت: در ایران هر شهروند به‌طور‌متوسط 280 تا 300 لیتر آب مصرف می‌کند که این رقم در اروپا مثلا لهستان که بهترین وضعیت منابع آبی را دارد 98 لیتر است؛ یعنی در جایی که هیچ نگرانی از کمبود آب وجود ندارد، شهروندان به خوبی آب را مدیریت و از آن استفاده بهینه می‌کنند، اما در کشور ما که با مشکل کم‌آبی مواجه هستیم، آب بدون ضابطه مصرف می‌شود.

به گفته درویش برای رفع این معضل، یکی از راهکارها آن است که آن دسته از شهروندانی که مدیریت بهتری بر مصرف آب دارند و صرفه‌جویی می‌کنند، تشویق شوند. 

وی ادامه داد: وقتی برجی در تهران ساخته می‌شود، فقط یک کنتور آب به آن تعلق می‌گیرد، اما به تمام واحدها جداگانه کنتور برق داده می‌شود. ساکنین این برج نیز می‌گویند چه کم و چه زیاد مصرف کنیم، پول آب درنهایت به تعداد نفرات تقسیم می‌شود و هیچ انگیزه‌ای برای صرفه‌جویی در آنها باقی نمی‌ماند. عضو هیات علمی موسسه تحقیقات سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری تاکید کرد: نخستین گام را درراستای مدیریت مصرف آب،‌ باید دولت‌ها با تغییر قوانین و مقرراتی که برای پایان کار به ساختمان‌ها می‌دهند، بردارند؛ یعنی یک شرط پایان کار ساختمان را داشتن کنتور آب جداگانه تعیین کنند. به‌این‌ترتیب، می‌توان برای آن گروه اندکی از شهروندان که تحت هر شرایطی آب را بیشتر مصرف می‌کنند آب‌بهای بیشتری قائل شد.

به منابع آبی قبل از خشکسالی‌ها نخواهیم رسید 

رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی کشور نیز با تأکید بر اینکه «به وضعیت قبل از خشکسالی‌ها نخواهیم رسید»، گفت: بارندگی‌های اخیر قطعا درصدی از کمبود منابع آبی را جبران خواهد کرد.

صادق ضیاییان، افزود: منابع آب ترکیبی از ذخایر پشت سدها، سفره‌های آب زیرزمینی و آب جاری است؛ بنابراین نباید انتظار داشته باشیم با این بارش‌ها مثلا زاینده‌رود مانند قبل جاری شود یا منابع آب کشور به وضعیت 10 سال قبل برسد. وی ادامه داد: اما اگر منظور ما از آب ذخیره پشت سدها و آب موردنیاز کشاورزی باشد، قطعا بارش‌های اخیر تا حدی آن را جبران خواهد کرد. 

رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی کشور بار دیگر تاکید کرد: باید بدانیم که در تمام منابع آبی به وضعیت قبل از خشکسالی‌ها نخواهیم رسید؛ اما این بارش‌ها مقداری از کمبودها را جبران خواهد کرد. وی با اشاره به اینکه درصدی که جبران می‌شود، نسبت به میزان بارش است و بارش پاییزه درصد زیادی از بارش‌های کل سال را شامل نمی‌شود؛ تصریح کرد: عمده بارش‌های سالانه کشور ما در زمستان اتفاق می‌افتد و بارش‌های اخیر درصد زیادی از بارش کل سال نیست. ضیاییان با بیان اینکه بارش پاییزه 25 درصد از بارش کل سال را تشکیل می‌دهد و امسال نسبت به این مقدار تاحدودی جلو هستیم، یادآور شد: بارش کشور از اول مهر تا 25 آبان حدود 43 میلیمتر گزارش شده است که بلندمدت این بازه زمانی حدود 24 میلیمتر بوده است؛ بنابراین نسبت به بلندمدت 30 ساله حدود 19 میلیمتر افزایش بارش داشتیم. وی ادامه داد: میزان بارشی که در طولانی‌مدت در پاییز اتفاق می‌افتاد معمولا حدود 10 درصد کل بارش سال بود، یعنی از اول مهر تا 25 آبان این میزان بارش اتفاق می‌افتاد که امسال حدود 8 درصد اضافه‌تر از آن میزان، بارش داشته‌ایم. وی درباره تاثیر بارش‌های اخیر بر منابع آبی کشور، گفت: این میزان بارش در کشاورزی تاثیر مستقیم داشته است، برای سدها هم تاحدودی خوب بوده و حجم مخازن برخی سدها افزایش یافته است؛ اما درخصوص منابع زیرزمینی نمی‌توان به درصد دقیقی اشاره کرد.

توسعه پایدار درگرو  حفظ منابع آبی زیرزمینی

ضیاییان به نقش عملیات آبخوانداری در حفظ منابع آبی اشاره کرد و گفت: آبخوانداری به معنای اینکه آب‌ها را به سطح زیر زمین هدایت کند، نقش مهمی در تامین منابع آبی زیرزمینی دارد.

وی معتقد است: اگر بخواهیم در کشور توسعه پایدار شکل گیرد، باید آب‌های خود را به زیر زمین هدایت کنیم؛ همان کاری که پیشینیان ما در مناطق جنوبی یا کویری کشور با احداث آب انبار می‌کردند. درواقع آنها آب را در فصل بارندگی در زیر زمین ذخیره می‌کردند تا در فصول کم‌بارش از آن استفاده کنند یا قنواتی که در یزد وجود دارد، به‌منظور هدایت آب به زیر رمین بوده است. 

رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی کشور با بیان اینکه ایران کشوری خشک و نیمه‌خشک است و در آن افزایش دما و تبخیر بسیار زیاد است، تاکید کرد: آب‌هایی که به صورت سطحی درقالب سد جمع می‌شوند، تبخیر زیادی دارند؛ به‌طوری‌که برآورد می‌شود سالانه حدود 2 هزار میلیارد مترمکعب تبخیر در کشور داریم که عدد بسیار بالایی است. به گفته این کارشناس، باید با توجه به اقلیم منطقه نسبت به ذخیره کردن آب اقدام کنیم که در این راستا اگر طرح آبخیزداری درست اجرا شود، می‌تواند مفید و مؤثر باشد.