نمادهای موثر در انتقال فرهنگ و زیبایی به دختران

آذر فخری

برای همه دختربچه‌ها، عروسک یک مسئله حیاتی است. چه بخواهیم و چه نخواهیم، دختربچه‌ها، دوست دارند همواره عروسکی در آغوش یا در اتاق خود داشته باشند. حتی اگر تعداد زیادی عروسک داشته باشند، باز هم یکی از آن‌ها سوگلی است و جای خاصی در قلب دختربچه‌ها دارد. 

عروسک‌ها زمانی توسط مادربزرگ‌ها و مادران برای دختربچه‌ها ساخته می‌شد و ساختاری بسیار ساده و خیلی شبیه به واقعیت داشت و تا حدود خیلی زیادی تهی از فانتزی‌های امروزی بود. عروسک‌های پارچه‌ای مادران، با موهای سیاه کاموایی تقریبا شبیه خود دختران و مادران‌شان بودند و مثل آن‌ها لباس می‌پوشیدند. 

اما البته این عروسک‌ها چندان فراگیر نبودند و هر قبیله و ایل و شهر و حتی گاه هر خانواده عروسک خاص خودش را داشت. عروسک در جامعه ما، هرچند یک اسباب‌بازی مرسوم و معمول بود، اما در سطح اجتماع و در گستره فرهنگ-حتی با وجود کارکرد فرهنگی‌اش- چندان مطرح نبود و نشد. به‌خصوص پس از انقلاب اسلامی به دلیل نگاه خاص شرع به عروسک و تمثال و مجسمه‌سازی، شاهد چندان تحرکی در زمینه ساخت عروسک به عنوان اسباب‌بازی نبودیم و همین خلأ موجب ورود و هجوم عروسک‌های غربی از مسیر قاچاق و از کشورهای غربی به داخل کشور شد. 

 در جامعه ما عروسک به تولید صنعتی نرسیده و نتوانسته نقش ویژه فرهنگ‌سازی خود را ایفا کند؛ در‌حالی‌که در دیگر کشورها به‌خصوص در کشورهای غربی، ذهن صنعتی عروسک‌سازی مدرن به دلیل الگوپذیری کودکان از عروسک‌ها بسیار اهمیت دارد

عروسک‌سازی دقیقا فرهنگ‌سازی است

محمد کاظمی، روان‌شناس، عروسک‌ها را پلی ارتباطی میان دنیای بزرگسالی و کودکی می‌داند که از یک‌سو می‌توانند محبت‌زا باشند و از سوی دیگر در جامعه‌پذیری به کودک کمک می‌کنند. به گفته او: «عروسک‌ها با کارکردی که برای انتقال معنا از دنیای بزرگسال به دنیای کودک ایفا می‌کنند به‌صورت یک تمثال درمی‌آیند که با ارائه یک نماد (جسم عروسک) کودک را به درک نشانه (معنا و مفهوم عروسک) سوق می‌دهند.»

اما در جامعه ما عروسک به تولید صنعتی نرسیده و نتوانسته نقش ویژه فرهنگ‌سازی خود را ایفا کند. درحالی‌که در دیگر کشورها به‌خصوص در کشورهای غربی، ذهن صنعتی عروسک‌سازی مدرن به دلیل الگوپذیری که به‌واسطه تأثیر عروسک‌های خود بر کودکان می‌گذارد بسیار اهمیت دارد و عاملی است که از سوی قدرت رسانه‌ای حمایت می‌شود تا صنعت‌های موازی مانند صنعت تولید منسوجات و لوازم آرایش در تمامی فرهنگ‌ها با توجه به الگویی که در ذهن جمعی افراد شکل گرفته موفق به فروش بیشتر باشد. 

کاظمی چنین ادامه می‌دهد: «به بیانی ساده‌تر عروسک‌سازی مدرن می‌تواند با همسان‌سازی ذهن تصویری کودک و مشترک کردن الگوی زیبایی‌شناختی وی، جوامع یک‌دستی را شکل دهد که هم مخاطب صنعت خویش باشد و هم بازاری برای فروش وسایل و ابزار آرایشی و تجملی.» 

کاظمی به‌عنوان یک مثال از تاثیرگذاری فرهنگی عروسک معتقد است: «با باز شدن پای عروسکی به نام «باربی» به جوامع مختلف و از جمله جامعه ما، نوعی فرهنگ خاص برای یک‌دست‌سازی انتظارات و آرزوهای دختران وارد جامعه شد. باربی تقریبا در اغلب کشورها طرفداران و خریداران پروپا قرصی دارد. 

عروسک باربی برخلاف عروسک‌های دیگر که تداعی‌کنندة کودک‌اند و چهره معصومانه‌ای دارند، یک زن 20 سالة آمریکایی با تمام مشخصات اندامی آن است که با دقت فراوان طراحی و ساخته می‌شود و با حضور تصاویرش در بیشتر مایحتاج و ملزومات ضروری کودکان و نوجوانان از قبیل لوازم‌التحریر، کیف، کفش، شکلات‌ها، ظروف، لباس، ساعت، وسایل شخصی و... به ذهن کودکان و نوجوانان نفوذ کرده است.»

 امروز الگوی تمام این باربی‌های متفاوت از باربی ابتدایی، زنان موفق هستند. حتی باربی باحجاب از روی  شمشیرباز آمریکایی ابتهاج محمد، ساخته شد که در سال 2016 به‌عنوان اولین شرکت‌کننده تیم آمریکا در بازی‌های المپیک با حجاب اسلامی شرکت کرد

باربی از کجا می‌آید؟

«باربی» عروسک بسیار زیبا و محبوبی است که در مارس سال ۱۹۵۹ توسط شرکت متل تولید و روانه بازار شد. طراح اصلی باربی، روث هندلر است که این عروسک را با الهام از عروسکی آلمانی به نام بیلد لیلی برای دخترش باربارا پدید آورد. سبک زندگی، لباس‌ها و زیبایی باربی باعث شد در میان کودکان و حتی بزرگسالان جایگاه ویژه‌ای به‌دست آورد.

تاریخ تولد باربی به‌طور دقیق ۹ مارس ۱۹۵۹ است. باربی خانواده بزرگی دارد. در طول سال‌ها، تعداد اعضای خانواده‌اش به ۷ نفر رسیده، نخستین حیوان خانگی باربی سگ یا گربه نبود بلکه یک اسب بود. باربی تاکنون بیش از 500 بار در نقش‌ها و شخصیت‌های متفاوت مثل پرستار، افسر پلیس، آموزگار، پزشک، دندانپزشک، دامپزشک، خواننده، ژیمناستیک کار، کارآگاه، افسر نیروی دریایی، افسر خلبان، مهماندار هواپیما، دزد ، گدا و ... عرضه شده که تمام این شخصیت‌پردازی‌ها در رابطه با کارکردهای تربیتی این عروسک است. 

در سال 2001 عروسک باربی در اوّلین فیلم کامپیوتری خود به نام «باربی در فندق‌شکن» ظاهر شد، از آن پس تا به امروز تعداد قابل‌توجهی فیلم کامپیوتری، انیمیشن، فیلم سینمایی و ...در مورد باربی تولید شده است. کلمه باربی به مرور زمان به معنای دختران و زنان زیبا به کار می‌‌رود. این عروسک در اینستاگرام نیز یک صفحه رسمی با چند میلیون فالوئر دارد. 

پس از ساخت باربی تصمیم بر این شد مدل‌های گوناگونی از لباس‌ها در اختیار کودکان قرار گیرد تا آنان بتوانند شخصیت دلخواه خود را در مدل‌های مختلف به باربی ببخشند.

باربی به دختران  آموزش می‌دهد

به مرور زمان باربی کارکرد مهمی یافت، باربی به دختران آموزش می‌داد جامعة مدرن از آن‌ها به عنوان یک زن چه انتظاری دارد.

طراح تغییرات «باربی» در آمریکا «جک رایان» است که قبل از آن در پنتاگون (وزارت جنگ آمریکا) طراح موشک‌های اسپارو و هاوک بود. شرکت متل او را به‌خاطر تخصص و استعدادش در شناخت فرم هیکل زنان استخدام کرد. 

باربی با قد بیش از 195سانتی‌متر، تنها 46 کیلوگرم وزن دارد، درحالی‌که متوسط قد و وزن یک زن آمریکایی به ترتیب 163 سانتی‌متر و 66 کیلو گرم است و اگر عروسک باربی در همان ابعاد جان بگیرد، نمی‌تواند وزن خود را تحمل کند! 

کمر باریک و اندام کشیدة باربی باعث شد دختران نوجوان در غرب و سایر کشورها برای این‌که اندام‌شان شبیه باربی شود یا از الگوی باربی خیلی فاصله نداشته باشند از خوردن غذا به اندازة کافی در سن رشد پرهیز کنند. به این ترتیب آمار حیرت‌آور سازمان‌های بهداشتی غرب از سوء‌تغذیه دختران غربی خبر می‌دهد.

باربی در طول این سال‌ها در نقش‌های ویژه و متعددی چون سیاست، جنگ، تعلیم‌وتربیت و هنر و سینما و موسیقی ظاهر شده است. باربی در جنگ عراق یونیفورم نظامی پوشید و اکنون علاوه بر دختران نوجوان و جوان، هنرپیشه‌ها و خواننده‌ها هم با هر ترفندی حتی با جراحی تلاش می‌کنند نمونه زنده‌ای از باربی باشند.

اعتراض‌ها علیه باربی 

حضور پررنگ و پرنفوذ و تاثیرگذار باربی در کشورهایی مختلف و در میان دختران و زنان، باعث دو دسته واکنش شد؛ اول این‌که تعدادی از کشورها با توجه به مذهب غالب خود، باربی را الگوی مناسب زنانه‌ای برای جامعه زنان خود نمی‌دانستند و نمی‌دانند. برای مثال باربی در جامعه خود ما معمولا مطرود و منفور است، البته نه از سوی مصرف‌کنندگان!

دسته دوم واکنش‌ها از سوی زنان رنگین‌پوست و یا دارای معلولیت جسمانی بود. آن‌ها اعتراض داشتند که چرا باید باربی تا این حد کامل باشد در جهانی که افراد رنگین‌پوست و نیز معلولی هم وجود دارند که با دیدن باربی دچار احساس سرخوردگی و افسردگی می‌شوند. 

فکر نکنید که شرکت تولیدکننده به چنین اعتراض‌هایی توجه نکردند. امروز عروسک باربی با توجه به حوزه وسیع توزیعی که در جهان دارد به تمامی کودکانی که در فرهنگ‌های مختلف مخاطب آن هستند، کودکان زردپوست، سیاه‌پوست، کودکان معلول و ... توجه کرده و برای آنان نیز عروسک‌ باربی تولید کرده است. این شرکت با توجه به رشد اجتماعی و اقتصادی و علمی و ورزشی زنان، نمونه‌ای از زنان موفق در عرصه‌های مختلف و حتی باربی با حجاب برای کشورهای مسلمان تولید کرده است! 

البته امروز الگوی تمام این باربی‌های متفاوت از باربی ابتدایی زنان موفق هستند حتی باربی باحجاب از روی  شمشیرباز آمریکایی ابتهاج محمد، ساخته شد که در سال 2016 به‌عنوان اولین شرکت‌کننده تیم آمریکا در بازی‌های المپیک با حجاب اسلامی شرکت کرد.