هوای تهران شیشه‌ای شده است!

آذر فخری

تا به حال آلودگی هوای تهران را نسبت می‌دادیم به ازدیاد و تهاجم خودروهای تک‌سرنشین یا بی‌کیفیتی بنزین و وارونگی هوا و نوزیدن باد و... که هرگز هم هیچ ترفندی برای کاستن از این آلودگی میسر نیافتاد و هیچ‌کس هم دست از تک‌سرنشین سواری برنداشت و مسئولان هم کار خاصی در مورد صنایع آلاینده انجام ندادند و یا زورشان نرسید.  اما این روزها خبرهای بدتری در باره ذرات آلاینده معلق در هوای تهران می‌شنویم. ذراتی که حاصل از صنایعی است که اتفاقا کمتر به آن‌ها و آلایندگی‌شان توجه شده و ما مدت‌هاست مواد آلاینده آن‌ها را نفس می‌کشیم. 

این روزها از ماده‌ای به نام «سیلیس» خبرهایی می‌شنویم که متاسفانه نه به وجود آن اعتراف می‌شود و نه میزان آن اندازه‌گیری می‌شود. خبر بد این است که میزان این آلاینده در هوای تهران از حد استاندارد گذشته و موجب بیماری خاص ریوی شده است که فعلا هیچ درمانی برای آن وجود ندارد. افراد بسیاری به بیماری حاصل از تنفس سیلیس مبتلا شده‌اند و با درد و رنج بسیاری دست به گریبان هستند. 

سیلیس چیست؟

ترکیب شیمیایی سیلیس عبارت است از درصد خاصی از SiO2 موجود در سنگ که در کانسارهای مختلف وجود دارد .علاوه بر این SiO2، به‌صورت انواع سیلیکات‌ها هم وجود دارد. سیلیس، دومین ماده معدنی رایج در ساختار زمین است. در ماسه، تعدادی از سنگ‌ها مانند گرانیت، ماسه سنگ‌ها، تخته‌سنگ‌ها، سنگ چخماق، در زغال و تعدادی از سنگ‌های معدنی و آلی متالیک یافت می‌شود. کارهایی مانند بریدن، شکستن، خرد کردن، سوراخ کردن، آسیاب کردن و منفجرکردن باعث انتشار سیلیس در محیط می‌شود. سیلیس ممکن است در موادی مانند شیشه، پلاستیک و خاک هم وجود داشته باشد. این ماده با تنفس وارد بدن، به خصوص ریه‌ها و خون می‌شود و به بافت‌های بدن آسیب جدی می‌رساند. 

تا پیش از این تصور می‌شد سیلیس فقط به کارگرانی که در محیط کارخانه‌هایی که با این ماده سر و کار دارند، آسیب می‌زند؛ کارگران معدن، کارخانه‌ها و سنگبری‌ها، کارگران ساختمانی و صنایع صابون و مواد شوینده که بیشتر در معرض گردو ‌غبار سیلیس هستند. 

این کارگران که معمولا بدون استفاده از تجهیزات محافظتی کار می‌کنند در نهایت به بیماری سیلیکوزیس مبتلا می‌شوند که در دسته سرطان‌‌ها قرار دارد. 

رابطه سیلیس با سلامتی ما 

سیلیس به‌عنوان یکی از ذرات آلاینده دارد همه گستره‌های زندگی ما را فرامی‌گیرد. خطرزایی این ماده‌ معدنی که در طبیعت به فراوانی و به اشکال گوناگون یافت می‌شود بسیار زیاد است. تماس با گردوغبار حاوی سیلیس باعث آسیب‌های ریوی و درنهایت منجر به سیلیکوزیس و مرگ می‌شود.

آخرین پژوهش‌های دانشگاه نیویورک نشان می‌دهد تماس طولانی با ذرات ریز گردوغبار فاکتوری مهم در مرگ‌ومیر در اثر سرطان ریه و بیماری‌های قلبی است. استنشاق هوای آلوده به ذرات معلق و گردوغبار باعث نفوذ این هوا به کیسه‌های هوایی شده، بی‌نظمی ضربان قلب (آریتمی) حملات قلبی و مشکلات تنفسی، سردردهای شدید و مزمن را در پی دارد. 

بر اساس برآورد وزارت کار ایالات متحده (DOL) هر ‌سال ٣٠٠ نفر به دلیل بیماری‌های مرتبط با سیلیس جان خود را از دست می‌دهند. در آمریکا از ١٦‌سال گذشته افزایش سیلیس  به‌عنوان یکی از مشکلات محیط‌زیستی شناخته و پذیرفته شده و از سال ٢٠٠٤ بعضی شرکت‌های بیمه به فعالیت‌های استانداردسازی برای حذف سیلیس پیوسته‌اند. 

مدیر کل دفتر مخاطرات و مهندسی سازمان هواشناسی هم اخیرا اعلام کرده با تنفس در هوای تهران ذره جدیدی از جنس شیشه وارد ریه و خون شهروندان می‌شود. ذرات شیشه (سیلیس) ترکیبات جدیدی در هوای تهران است که تاثیرات مخرب‌تر و جدی‌تری نسبت به منواکسید کربن، گوگرد و سرب بر سلامت شهروندان و محیط زیست دارد. 

سیلیس و بیماری سیلیکوزیس 

٢٣٥٦ نفر در ‌سال به دلیل آلودگی هوا در تهران جان خود را از دست می‌دهند. این آمار البته به ما نمی‌گوید این تعداد از فوت‌شدگان در اثر کدام بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند، اما حال که پای سیلیس به میان آمده، بهتر است درباره این بیماری کشنده هم چیزهایی بدانیم.  احتمال ابتلا به این بیماری بستگی به سه عامل غلظت گردوغبار درهوا، درصد سیلیس آزاد در گردوغبارو مدت تماس با گردوغبار دارد. همان‌طور که گفته شد تا پیش از این، سیلیکوزیس یک بیماری شغلی بود، اما امروز در میان شهروندان تهرانی دیده شود. 

سیلیکوزیس، در اثرتنفس ذرات کریستال‌های سیلیس ایجاد می‌شود و باعث التهاب و زخم شدن بخش بالایی ریه می‌شود. سیلیکوزیس، با کوتاه شدن تنفس، تب و سیانوزیس (پوست آبی رنگ) خود را نشان می‌دهد. طبق شواهد سیلیکوزیس در اثر غبارهایی کمتر از 1 میکرومتر که شامل کریستال‌های دی اکسید سیلیکون که متشکل از ذرات آلفا در کریستو بالیت یا تریدمیت هستند به وجود می‌آید.از نخستین زمان مواجهه با سیلیس تا رادیوگرافی و آشکارسازی علائم سیلیکوزیس معمولا 10 سال طول می‌کشد. اما سیلیکوزیس مزمن مطابق با میزان بزرگی مواجهه با سیلیس در طول 6 ماه تا دو سال پیشرفت کند.

یکی از دلایلی که می‌توان برای شیوع افسارگسیخته سرطان در جامعه مطرح کرد تغییر اندازه ذرات آلاینده هوای شهر از میکرون به نانو است. این ذرات هر چه کوچک‌تر می‌شوند با سهولت بیشتری از طریق سیستم تنفسی به خون افراد راه می‌یابند

افرادی که به سیلیکوز مبتلا می‌شوند ابتدا باید تحت درمان‌های مخصوص ضد سل قرارگیرند. در مراحل پیشرفته بیماری به نارسایی ریوی و در نهایت مرگ منجر می‌شود. 

رضا شهبازی مدیرکل دفتر مخاطرات و مهندسی سازمان هواشناسی کشور نیز در تایید بیماری‌زا و خطرناک بودن ذرات سیلیس می‌گوید ذراتی با نام «سیلیکا» با توجه به نانو ذرات بودن مستقیما وارد خون انسان می‌شوند: «از ‌سال 92 نتایج آخرین تحقیقات صورت گرفته روی ذرات هوا نشان می‌دهد با تنفس در هوای تهران ذره جدیدی از جنس شیشه وارد ریه و خون شهروندان می‌شود. این ذرات ازجمله آلودگی‌های طبیعی هستند، اما ترکیب مشابه شیشه‌های نشکن و بلور دارند. کمی بعد،‌ از سال ١٣٩٣ به این طرف، افزایش روزافزون آمار مرگ‌ومیر مرتبط با آلودگی هوا و شیوع گسترده سرطان‌ها در میان تهران‌نشینان مشخص است.»

چه کار باید بکنیم؟

طبیعی است که اگر قرار است با همین روند، در تهران بمانیم و این مواد برنده شیشه‌ای را تنفس کنیم، ناچاریم سبک زندگی و خورد و خوراک‌مان‌ را تغییر دهیم. چراکه تنها راه مقابله با بیماری سیلیکوزیس، پیشگیری است. یک متخصص بیماری‌های ریوی تغییر در مواد غذایی را پیشنهاد می‌دهد و توصیه می‌کند به مصرف سبزی و میوه‌های مختلف. 

امیر شهاب مظفری، فوق تخصص بیماری‌های ریوی و دستگاه تنفسی انتخاب سبک غذایی مناسب را بهترین گزینه برای کاهش عوارض آلودگی هوای تهران می‌داند: «یکی از پرسش‌هایی که این روزها بسیار با آن مواجه هستیم، این است که چرا بیماری‌هایی مانند سرطان نسبت به سال‌های گذشته افزایش یافته است؟ حتی در افرادی که با توجه به سبک زندگی سلامت محوری که پیش گرفته‌اند، درگیری با این گونه بیماری‌ها مشاهده می‌شود. یکی از دلایلی که می‌توان برای شیوع افسارگسیخته سرطان در جامعه مطرح کرد تغییر اندازه ذرات آلاینده هوای شهر از میکرون به نانو است. این ذرات هر چه کوچک‌تر می‌شوند با سهولت بیشتری از طریق سیستم تنفسی به خون افراد راه می‌یابند. ورود به خون نیز در کوتاه مدت می‌تواند آثار جبران ناپذیری بر سلامت شهروندان بگذارد. عوارضی که موجب کاهش میزان مواد مغذی بدن، کاهش میزان اکسیژن خون، ایجاد حساسیت‌های حاد و مزمن، ایجاد عفونت، غلظت خون و پوکی استخوان و فعال کردن سلول‌های سرطانی می‌شود.»

از ‌سال 92 نتایج آخرین تحقیقات صورت گرفته روی ذرات هوا نشان می‌دهد با تنفس در هوای تهران ذره جدیدی از جنس شیشه وارد ریه و خون شهروندان می‌شود. این ذرات ازجمله آلودگی‌های طبیعی هستند، اما ترکیب مشابه شیشه‌های نشکن و بلور دارند

او درباره راهکار مناسب در این زمینه اضافه می‌کند: «بنابراین استفاده از انواع سبزی و میوه‌ها، خوردن روزانه شیر و لبنیات، موادغذایی حاوی آنتی اکسیدان، شست‌وشوی هفتگی بینی و گلو با سرم‌های نمکی و در کنار همه این‌ها خوردن منظم آب به‌عنوان تنظیم‌کننده میزان اکسیژن خون می‌تواند تا حدود قابل توجهی از عوارض آلودگی هوا بکاهد.» مظفری تاکید می کند کسانی که احتمال می‌دهند دچار این بیماری شده‌اند باید به پزشک متخصص بیماری‌های شغلی مراجعه کنند، چون تنها نکته امیدوارکننده این است که سیلیکوزیس قابل پیشگیری است نه درمان!در واقع سیلیکوزیس بیماری ناتوان کننده، برگشت ناپذیر و در بسیاری از اوقات کشنده است.

نیازمند عزم ملی هستیم!

بی آن‌که حواس‌مان باشد در این شهر ما در کنار صنایع و مشاغل آلاینده‌ای زندگی می‌کنیم. مشاغلی که با سیلیس در ارتباط مستقیم هستند گاهی بسیار به ما نزدیک‌اند؛ مثلا سفالگری، کوزه‌گری، چینی‌سازی بهداشتی، موزائیک و کاشی‌سازی و مصالح فروشی‌هایی که در کوچه پس‌کوچه‌های این شهر پراکنده‌اند. همه این‌ها را بگذارید در کنار کارخانه‌های سیمان‌سازی که مهم‌ترین و اصلی‌ترین منبع تولید این آلاینده است. کارخانه‌های سیمان‌سازی اطراف تهران که وزش باد فاصله ما با آن‌ها را کم می‌کند و سیلیس منتشر شده از سوی آن‌ها را برای ما به ارمغان می‌آورد. 

ناهید خدا کرمی، عضو کمیسیون سلامت و محیط‌زیست و خدمات شهری معتقد است برای رفع آلودگی عزم ملی حرف اول را می‌زند و رفع مشکل آلودگی هوای تهران که معضلی چند وجهی است، از اولویت‌های شهرداری است: «در کنار این‌ها موضوع انتقال صنوف آلاینده به شهرک‌های صنعتی نیز یکی دیگر از اقداماتی است که در جلسات شورای اسلامی شهر تهران مطرح می‌شود تا ضمن جذب مشارکت اتحادیه صنوف مختلف به سرانجام برسد. با این‌حال رفع معضل آلودگی هوا که سلامت و جان بسیاری از شهروندان را به‌خطر انداخته، نیاز به عزم ملی است.» 

اما این زیبای خفته «عزم ملی» در گیرودار بحران‌های معیشتی بعید به نظر می‌رسد به این راحتی‌ها بیدار شود و گویا فعلا قرار است تهران مثل «شهر اُز» در تسخیر اژدهای آلودگی و بحران‌های ناشی از آن بماند.