مروری بر اهداف موسسه آیت‌الله مصباح یزدی، به انگیزه افزایش٣٢٧ درصدی بودجه سال آینده آن؛
فضای آکادمیک با مبانی اسلام سازگارتر خواهد شد؟
سعیده علیپور
در روزهایی که کشور با مشکلات عدیده اقتصادی روبروست و گفته می‌شود دولت بودجه‌ای انقباضی برای سال بعد به مجلس ارائه داده، خلاصه جدول‌بندی شده سند مالی پیشنهادی 1402 که این روزها در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود مایه حیرت و واکنش ناظران شده است.
بررسی‌ها در حالی نشان‌‌می‌دهد بودجه ۱۴۰۲ به صورت متوسط نسبت به امسال ۴۰ درصد رشد یافته که برخی مراکز مورد تفقد ویژه از سوی بودجه‌نویسان دولت سیزدهم بوده‌اند؛ در میان ۲۵ دستگاه و نهاد مشغول به فعالیت تبلیغی و مذهبی در کشور که از محل بودجه عمومی ارتزاق می‌کنند، موسسات و نهادهایی هستند که نزدیک 60 تا 130 درصد، افزایش بودجه داشته‌اند. اما در این میان بیشترین افزایش اعتبارات مربوط به «موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی» است که از آن با عنوان موسسه آیت‌الله مصباح یزدی هم یاد می‌شود. بودجه در نظر گرفته شده برای این موسسه در مقایسه با لایحه بودجه امسال، رشدی ۳۲۷ درصدی را نشان می‌دهد. یعنی موسسه با بیش از ۴ برابر افزایش بودجه رقم ۱۴۱ میلیارد تومان را در صورت موافقت مجلس به خود اختصاص خواهد داد. در این میان آنچه بیشتر از همه نظرها را به خود جلب کرده و واکنش‌برانگیز شده، این است که موسسه مذکور که متعلق به مرحوم آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی است، دقیقا چه خدماتی ارائه می‌دهد که در کوران بحران‌های مختلف در کشور، مستحق چنین افزایش بودجه‌ای شده است؟
نگاهی به سابقه فعالیت این موسسه و پیشینه آن، اما نشان می‌دهد که مصباح و موسسه‌اش قدم‌های فراوانی در مسیر ورود روحانیون به دانشگاه‌ها و اسلامی کردن فضای آکادمیک برداشته‌اند و به نظر می‌رسد این افزایش بودجه هم در سال آتی، از عزم دولت رئیسی برای پیشبرد این هدف پرده برمی‌دارد.
راهی برای ورود به حوزه آکادمیک
حامیان آیتﷲ مصباح یزدی معتقدند که موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) را باید اصلی‌ترین میراث علمی و شخصیتی او دانست. موسسه‌ای که گفته می‌شود نقش‌آفرین اصلی پروژه اسلامی کردن دانشگاه‌ها محسوب می‌شود و اغلب طلاب وارد شدن به دانشگاه‌ها از این مسیر به هیأت‌های علمی راه یافته‌اند. این موسسه همچنین بواسطه‌ی مقابله فکری آیت‌اﷲ مصباح با دولت اصلاحات و نقش سیاسی‌اش در انتخابات ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد بیشتر مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت و نامش بر سر زبان‌ها افتاد.
اما قبل از راه‌اندازی موسسه پژوهشی امام خمینی در سال 1374، مصباح یزدی پیش از انقلاب اسلامی، در موسسه‌ای با نام «در راه حق» آموزش‌هایی را برای حوزویان در قالب روشمند آغاز کرد.
اما پس از انقلاب این موسسه با هدف تربیت طلاب متخصص در رشته‌های علوم انسانی «بنیاد باقرالعلوم» را تاسیس کرد. در این راه البته از اساتید دانشگاه تهران در آن زمان هم راهنمایی‌هایی گرفته شد. غلامعباس توسلی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران در گفت‌و‌گویی با کارگزاران در سال 87 در خصوص خاطراتش از راه‌اندازی این بنیاد چنین گفته است: «پیش آیت‌الله مشکینی رفتیم و صادقانه گفت ما نمی‌دانیم جامعه‌شناسی چیست. فقط دکتر شریعتی را می‌شناسیم و کتاب‌های ایشان را خوانده‌ایم. ایشان حرف‌های خوبی زده ولی حدیث کم استفاده کرده است. [در قم] با آقای مصباح یزدی آشنا شدیم. با ایشان صحبتی کردیم که چه کنیم. ایشان هم گفت من ۹۵ درصد حرف‌های شما را قبول دارم و تنها پنج درصد جای کار دارد. قرار شد استادان و روحانیون جلسات مفصلی هم در تهران و هم در قم داشته باشند. پنج رشته جامعه‌شناسی، اقتصاد، روانشناسی، حقوق و تعلیم و تربیت را انتخاب کردیم. آقایان معتقد بودند رشته‌های دیگر مشکلی ندارد، اما این پنج رشته باید اصلاح شود... حدود سی، چهل نفر از استادان انتخاب کردیم و هر هفته از صبح شنبه تا غروب یکشنبه در قم بودیم و در جلسات شرکت می‌کردیم».
در نهایت این نشست‌ها به نتیجه انجامید و این بنیاد در چند دوره طلابی با سابقه‌ی حداقل دو سال درس خارج را پذیرش و با برگزاری دوره‌هایی برای آنها، متخصص در رشته‌های سیاست، اقتصاد، روانشناسی و... را تربیت کرد.
دوره‌های مختلف باقرالعلوم برگزار شد و نخستین پذیرفته‌شدگان این دوره‌ها حلقه اصلی شاگردان آیتﷲ بودند. مانند سید محمد غروی، که در حال حاضر عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم است، غلامرضا فیاضی، عضو هیأت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قم) و عضو خبرگان رهبری و....
در لایحه بودجه سال آینده بیشترین افزایش اعتبارات نهادهای تبلیغی و مذهبی، مربوط به «موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی» است که از آن با عنوان موسسه آیت‌الله مصباح یزدی هم یاد می‌شود و رشدی ۳۲۷ درصدی را نشان می‌دهد
راه‌اندازی رسمی موسسه امام خمینی
در سال ۱۳۷۴ اما بنیاد باقرالعلوم با رایزنی‌های مختلف با وزارت علوم، خود را در سطح یک مرکز آکادمیک رسمی کرد و عنوانش را به «موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی» تغییر داد تا ضمن ارائه مدارک رسمی دانشگاهی، تعداد رشته‌هایش برای تربیت طلابی برای حضور در هیات علمی دانشگاه‌ها افزایش دهد. براساس گزارشی که محمود رجبی، قائم مقام وقت موسسه در سال ۱۳۹۸ ارائه داد: «این مؤسسه دارای ۱۶ رشته و گروه علمی است و در سه مقطع کارشناسی، ارشد و دکتری به طلاب دارای گواهی پایان سطح ۲ حوزه‌های علمیه که در آزمون ورودی مؤسسه موفق شدند؛ علوم انسانی و اسلامی آموزش می‌دهد». براساس گفته‌های رجبی که پس از درگذشت مصباح یزدی، هم‌اینک این موسسه تحت نظر او اداره می‌شود؛ بیش از چهار هزار نفر از طلاب حوزه‌های علمیه دوره‌های مؤسسه را گذرانده و فارغ‌التحصیل شده‌اند و بیش از هزار نفر در سه مقطع یادشده مشغول به تحصیل هستند. موسسه امام خمینی در دهه‌ی 70 رشد قابل توجهی پیدا کرد. گستردگی رشته‌های آن و امکانات مالی رو به رشد وضعیت را طوری پیش برد که براساس اطلاعات منتشر شده از سوی سایت «مباحثات» که یکی از رسانه‌های حوزوی است؛ این موسسه در آن زمان توانست چندین نفر از اعضای هیات علمی خود را در دانشگاه‌های مطرح آمریکا و کانادا بورسیه کند که یکی از آنها مرتضی آقا تهرانی، نماینده تهران در مجلس شورای اسلامی است.
همچنین در بخشی از کتاب «گفتمان مصباح» که گزارشی از زندگانی علمی و سیاسی آیت‌الله مصباح یزدی است به نقل از او آمده است: «درسفری که به کانادا و پس از آن آمریکا و مقر سازمان ملل داشتم زمینه آشنایی ما با دانشگاه «مک گیل» فراهم شد. کاردار ما در کانادا گفتند صحبت‌هایی شده تا عده‌ای از دانشجویان حوزه علمیه قم را در آنجا بپذیرند. برای من جالب بود و به همین انگیزه به «مونترال» رفتیم و با مسئول بخش مطالعات اسلامی آقای «آدامس» ملاقات و گفت‌وگو کردیم و موافقت خود را اعلام کردند.
نگاهی به سابقه فعالیت «موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی» و پیشینه آن، نشان می‌دهد که آیت‌الله مصباح یزدی و موسسه‌اش قدم‌های بلندی در مسیر ورود روحانیون به دانشگاه‌ها و اسلامی کردن فضای آکادمیک برداشته‌اند
پس از مراجعت در ملاقات با مقام معظم رهبری پیشنهاد دادم دو تن از دوستانی که متاهل بودند و فرزند هم نداشتند اعزام شوند. ایشان استقبال کردند و موضوع را برای تامین هزینه به آقای هاشمی ارجاع دادند. با آقای هاشمی که صحبت شد گفتند حالا که بناست این طور کاری انجام بشود یک چیزی که سال‌ها آرزوی آن را داشتیم چرا فقط دو نفر اعزام کنید؟ ده بیست نفر بفرستید. گفتیم مشکلاتی دارد. ایشان گفتند هر مشکلی داشته باشد من حل می‌کنم. در نهایت ۱۲ نفر از دوستان انتخاب و اعزام شدند».
سایه مصباح یزدی بر اسلامی کردن دانشگاه
اما نگاهی به آثار آیت‌الله مصباح یزدی نشان می‌دهد که موضوع اسلامی کردن مباحث علوم اسلامی در دانشگاه‌ها از اهم دغدغه‌ها و برنامه‌های ایشان برای آینده بوده است. در شماره چهار نشریه فقه و مبانی حقوق در سال 1385 به نقل از آیت‌الله مصباح یزدی نوشته شده است: «خاستگاه گزاره‌هایی که به نام علوم انسانی شناخته می‌شود و در اطرافش کتاب نوشته شده، مغرب‌زمین است و سردمداران و صاحبان نظریه‌های معروف آن عمدتاً اهل مغرب‌زمین هستند. از این رو خواه‌ناخواه تحت تأثیر فرهنگ و ادبیات غرب است و اصطلاحاتش با همان اصطلاحاتی که موافق فرهنگ غربی است شکل گرفته و براساس بینش‌ها و جهان‌بینی‌های سازگار با فرهنگ غرب پایه‌ریزی شده است. بنابراین پیش‌فرض‌های علوم انسانی از مبانی فلسفی و ایدئولوژیک گرفته شده و این مبانی با مبانی اسلامی سازگار نیست».
همین نگرش، اصلی‌ترین زمینه فعالیت موسسه متعلق به آیت‌الله مصباح یزدی را آشکار و مشخص می‌کند، دولت در سال آینده بنا دارد تا در راستای دگرگونی حوزه علوم انسانی در دانشگاه‌ها قدم‌های بیشتری بردارد که این موضوع می‌تواند ضمن تغییر در منابع کتب‌دانشگاهی، تغییراتی در اساتید و هیات علمی دانشگاه‌ها را هم به همراه
داشته باشد.
دیدگاه تان را بنویسید