در مأموریت رئیسی به سازمان ملل، ردی از دیپلماسی محیط زیست دیده نشد
سفر نیویورک و فرصتی که از کف رفت
حسین جمشیدیان
اگر تا همین چند سال پیش کسی از اهمیت دیپلماسی محیط زیست سخن می‌گفت، کمتر کسی متوجه اهمیت و ضرورت توجه به آن می‌شد. اما با وقوع پدیده‌های زیست محیطی که آرام آرام قدرت خود را به عنوان بحران نشان داد، همه چیز تغییر کرد. ریزگردها، خشکسالی و عدم توجه به حق‌آبه‌‌ها در اکوسیستم‌های مرزی مانند تالاب هامون تنها بخشی از این بحران‌‌هاست که روز به روز بیشتر تاثیرات خود را بر زندگی و معیشت مردم نشان می‌دهند. اما شاید برخی بپرسند که این بحران‌ها چه ارتباطی با دیپلماسی محیط زیست دارند. برای پاسخ به این پرسش نخست باید تعریفی از دیپلماسی داشته باشیم. دیپلماسی در حقیقت راه بسیار کم‌هزینه، معقول، منطقی و مبتنی بر تعامل در معنای وسیع آن، با هدف حفظ و گسترش هویت، پرستیژ و اعتبار یک ملت و کمک به تحقق اهداف موردنظر از طریق بهترین و مناسب‌ترین روش‌ها است. محیط زیست نیز به عنوان یکی از مهمترین محورهای توسعه پایدار هر کشور تلقی می‌شود. توجه به طبیعت کشور، منابع آبی، جنگل‌ها و مراتع، مناطق حفاظت شده، زیستگاه‌ها و پارک‌های ملی، همه از مولفه‌های اصلی توسعه پایدار منطقه‌ای و بین‌المللی هستند. از توجه ویژه حوزه دیپلماسی به بخش محیط زیست، مفهوم علمی جدید و میان رشته‌ای به نام دیپلماسی محیط زیست تولید شده است که باب نوینی در مسیر توسعه و تعاملات سیاسی میان کشورها گشوده است. در واقع دیپلماسی محیط زیست چارچوب نظام‌یافته در رعایت حفظ محیط زیست در اثر همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی با حفظ احترام به تعهدات مشترک بین‌المللی و قواعد الزام‌آور در جهت تحقق ثبات و صلح جهانی است.
با توجه به تشدید بحران محیط زیستی بین‌المللی، شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل فرصتی مناسب برای کشورهاست که علاوه بر تبیین دیدگاه‌ها و نظرات خود در صحن مجمع، توجهات عمومی را به این بحران معطوف داشته و در دیدارهای جانبی به ویژه با کشورهای همسایه، با ابزار دیپلماسی محیط زیست؛ گام‌های موثری در راستای کاهش تنش‌های محیط زیستی در منطقه بردارند. این در حالیست که با مرور اخبار و مصاحبه‌های رئیس‌جمهوری کشورمان در نشست عمومی سازمان ملل، ردی از اشاره به موضوعات حوزه محیطزیست مشاهده نشد.«توسعه ایرانی» در گفت‌وگو با روح‌الله باقری، کارشناس حوزه محیطزیست و آب به بررسی ابعاد این سفر پرداخته و نسبت موضوع محیطزیست با این سفر را بررسی کرده است.
نشست سازمان ملل و یک فرصت خاص برای محیطزیست ایران
این متخصص حوزه آب و محیطزیست معتقد است: نشست سازمان ملل متحد فرصتی خاص درخصوص طرح موضوعات زیست‌محیطی است که طبیعتاً هر کشوری باید نهایت بهره را از آن ببرد. سخنرانی، دیدارهای جانبی، دیدار با سران کشورها و هیأت‌های نمایندگی، حضور در نشست‌های خبری و مجامع مختلف در این سفر، هر کدام موقعیتی مناسب برای ارائه گفتمان یک کشور در تعامل با سایر ملل دنیاست.
در سفر هیأت ایرانی به ریاست رئیس‌جمهور به نیویورک نیز طبیعتاً باید سرفصل‌هایی به ترتیب اولویت‌ها از طرف مشاوران دولت جهت ارائه در این موقعیت‌ها برنامه‌ریزی و ازسوی رئیس‌جمهور بیان می‌شد. پرسشی که در اینجا می‌توان طرح کرد این است که وقتی بخشی از مشکلاتی که در حال حاضر با آن روبرو هستیم از جنس محیطزیست است چرا این موارد جایی در این اولویت‌ها نداشته است؟ آن هم درحالی‌که موضوعاتی مثل ریزگردها، آب‌های فرامرزی و خشکسالی، منازعات نظامی و بحران غذایی ناشی از آن از جنس مباحثی فرامنطقه‌ای و جهانی است.
روح‌الله باقری تصریح کرد: به نظر می‌رسد نگاه محیط زیستی دولت باید به ادامه پیگیری‌های این موارد در سطح منطقه و در ادامه نشست‌های انجام‌شده اخیر باشد که جدا از میزان تأثیرگذاری و وزن این اقدامات، باید گفت، طرح این دست چالش‌های زیست‌محیطی آن هم در متن و حاشیه اجلاس عمومی سازمان ملل متحد، آن هم با تمرکز خبری که بر آن است، بدون تردید می‌توانست دارای آثار مثبت‌تری باشد یا اگر آن فعالیت‌های اشاره‌شده موثر بوده، حداقل به موازات آن اقدامات روند تأثیرگذاری را تسریع و تسهیل کند.
انعکاس رسانه‌ای، زمین بازی سفر
این کارشناس حوزه محیطزیست و رسانه ادامه داد: جدای از خود سفر و رخدادهای آن، یکی از مهمترین ابعاد این سفر انعکاس رسانه‌ای آن است، قبل، حین و بعد از سفر، توجه بخش بزرگی از افکار عمومی در سراسر دنیا به این نشست، صحبت‌ها، اظهارنظرها و موضع‌گیری‌های سران کشورها و حواشی آن معطوف می‌شود. بنابراین می‌توان با مطرح کردن چالش‌های زیست‌محیطی و بررسی علل و عوامل آن، در روشن شدن ابعاد این موضوع و نقش کشورهای مختلف و تبعات احتمالی ناشی از آن‌ها در اذهان مردم سایر کشورها موثرتر بود. رسانه‌ها زمین بازی این سفر محسوب می‌شوند و کسانی که در این زمین بهتر بازی کنند نتیجه بهتری را خواهند گرفت.
وقتی موضوع محیطزیست، آب و چالش‌های مرتبط جزو مسائل اساسی این کشور است چرا در سفر نیویورک به صورتی ملموس و خبرساز به آن‌ها پرداخته نشده است؟ این کوتاهی از سوی مشاوران و تیم برنامه‌ریز بوده یا اساساً جزو اولویت‌های دولت محسوب نمی‌شود؟
چالش‌های زیست‌محیطی و مخاطره حیات در خاورمیانه
باقری با تاکید بر اهمیت موضوع محیطزیست در فرآیندهای سیاسی جاری بیان کرد: در حال حاضر شرایط محیطزیست نه تنها حیات در ایران بلکه در کل منطقه خاورمیانه را با دورنمایی مخاطره‌آمیز نشان می‌دهد. سال‌ها جنگ و تنش در این منطقه علاوه بر اینکه فرصت برنامه‌ریزی و آمادگی برای مقابله با بحران‌های طبیعی مثل خشکسالی را گرفته، خود بستری برای توسعه این تنش‌ها و درگیری‌ها شده، موضوعی که می‌توان شرایط فعلی کشورهای سوریه عراق و افغانستان را گواهی بر آن گرفت.
باقری با اشاره به اهمیت خاورمیانه در معادلات انرژی در دنیا ادامه داد: بعد از شروع منازعات سیاسی و جنگ در اوکراین و مشکلات ناشی از تأمین انرژی در اروپا، اهمیت تأمین انرژی از منطقه خاورمیانه برای غرب اهمیت دو چندانی پیداکرده و خود این موضوع نشان‌دهنده لزوم ایجاد ثبات پایدار در این ناحیه است. امروزه تحلیل‌ها این سمت را به ما نشان می‌دهد که بخش بزرگی از ثبات در این منطقه درگرو حل چالش‌های زیست‌محیطی است.
پیدا و پنهان دیپلماسی آب و محیطزیست
این کارشناس محیط زیست با اشاره به رخدادهای زیست‌محیطی مرتبط با حوزه آب و آثار آن در کشور، تاکید کرد: قسمت اعظمی از چالش‌های زیست‌محیطی ما هم به حوزه آب مرتبط است، هم دارای ریشه‌ها و عواملی خارج از محدوده سرزمینی ماست. همین امر موجب می‌شود نقش تعاملات بین‌المللی پررنگ‌تر شده و همان طور که قبلاً اشاره‌شده به عنوان دیپلماسی آب و محیطزیست مطرح شود.
این تعاملات ابعاد پیدا و پنهانی دارد، امروزه در مورد آب‌های مرزی و حوضه‌های آبریز مشترک با همسایگان و حق‌آبه‌های زیست‌محیطی با مشکلات عدیده‌ای روبرو هستیم.
حق‌آبه هامون فقط در اخبار روانه ایران می‌شود
به گفته باقری، در شرق کشور به‌‌رغم پیش‌بینی‌ها و توصیه‌های کارشناسان برای اخذ تمهیدات لازم برای دوران پساجمهوری در افغانستان، عملاً شاهد عدم انجام تعهدات توسط نظام اجرایی موسوم به امارت اسلامی هستیم. طالبان به وعده‌های خود عمل نکرده و آب عملاً فقط در اخبار به سمت ایران روانه می‌شود و اثر ملموسی از تأثیر واگذاری حق‌آبه‌های قانونی تاکنون مشاهده نشده است. در غرب کشور ترکیه همچنان پروژه گاپ را پیش می‌برد و از نشست‌های منطقه‌ای و تلاش‌های مقطعی تاکنون گزارش تأثیرگذاری ارائه نشده و به نظر می‌رسد همچنان باید به استقبال ریزگردها رفت. سوریه هنوز گرفتار درگیری‌های داخلی است و دولت عراق نیز توان مالی و اجرایی و فنی برای مهار کانون‌های گرد و غبار را ندارد و ما هم نهایتاً در حال رایزنی با این کشورها هستیم.
جای خالی رئیس سازمان حفاظت محیطزیست در سفر نیویورک؟
این کارشناس مسائل زیست‌محیطی افزود: در مرور اخبار منتشر شده از ترکیب افراد حاضر در هیأت ایرانی عازم به نیویورک نامی از رئیس سازمان حفاظت محیطزیست دیده نشد و این موضوع یک سؤال را در اذهان عمومی ایجاد می‌کند که آیا جای مهمترین مقام مرتبط با حوزه محیطزیست در این سفر خالی بود یا نه؟
وی ادامه داد: امیدوارم مشاوران رئیس‌جمهور در این حوزه برنامه‌ریزی لازم را انجام دهند تا در اجلاس‌های آتی رئیس سازمان با برنامه‌ای مدون در کنار رئیس‌جمهور برای پیگیری امور زیست‌محیطی حضور داشته باشد. ولی جای این پرسش همچنان باقی است که وقتی موضوع محیطزیست، آب و چالش‌های مرتبط جزو مسائل اساسی این کشور است چرا در این سفر به صورتی ملموس و خبرساز به آن‌ها پرداخته نشده است؟ این کوتاهی از سوی مشاوران و تیم برنامه‌ریز بوده یا اساساً جزو اولویت‌های دولت محسوب نمی‌شود؟
در مرور اخبار منتشر شده از ترکیب افراد حاضر در هیأت ایرانی عازم به نیویورک نامی از رئیس سازمان حفاظت محیطزیست دیده نشد و این موضوع یک سؤال را در اذهان عمومی ایجاد می‌کند که آیا جای مهمترین مقام مرتبط با حوزه محیطزیست در این سفر خالی بود یا نه؟
دفاع از محیطزیست، دفاع از حق حیات برای آیندگان
باقری افزود: مطابق اصل 50 قانون اساسی کشور، ما در مقابل نسل آینده و حفظ محیط زیستی سالم برای آن‌ها مسئولیم. پس طرح موضوعات زیست‌محیطی و دفاع از آن، دفاع از حق حیات برای آیندگان این سرزمین است، همان طور که در گذشته افرادی خود را فدای حفظ جغرافیای این سرزمین و آرمان‌های مردمش کردند، امروز هم ما باید مثل یک سرباز در هر جایگاهی که هستیم از کشور و منافع آن دفاع کنیم. ما باید راهی را برویم که به داشتن سرزمینی پاک برای فرزندان این سرزمین برسد.
حذف تحریم‌ها در حوزه محیطزیست
وی در ادامه به رابطه تحریم‌ها و محیطزیست پرداخت و بیان کرد: بررسی اثر تحریم‌ها در حوزه محیطزیست نیاز به طرح مبحثی جداگانه دارد، اما به طور اجمالی می‌توان گفت: تحریم‌ها در حوزه تکنولوژی و پژوهش مهمترین ابعاد آن هستند که به طور مستقیم و غیرمستقیم می‌تواند بر این حوزه اثرگذار باشد. در حال حاضر پژوهشگران ما به دلیل اثر تحریم‌ها با مشکلات زیادی در امر تحقیقات علمی روبرو هستند از تأمین تجهیزات و لوازم مورد نیاز گرفته تا دسترسی‌های علمی. تحریم‌ها موجب شده بسیاری از نیازهای پژوهشگران یا به صورت نامطمئن در دسترس قرار گیرد یا با قیمت‌های گزاف و واسطه‌ای به دستشان برسد. هرچند در طول سال‌های گذشته به واسطه همین تحریم‌ها، توان داخلی در رفع نیازهای علمی افزایش پیداکرده، اما بعید می‌دانم کسی بتواند منکر نیاز به تعاملات و تبادلات بین‌المللی در این زمینه باشد.
به گفته این کارشناس آب و محیطزیست در حال حاضر ما به دلیل تحریم‌ها و عدم تمایل برخی شرکت‌های دارای فناوری عملاً از چرخه تبادلات فنی و علمی خارج می‌شویم و این در حالی است که حاصل تلاش‌های دانشمندان و پژوهشگران ایرانی در حوزه محیطزیست و فناوری‌های مرتبط با آن در غالب مقالات علمی در دسترس جامعه علمی جهانی قرار می‌گیرد. پس با مطرح کردن این موضوع و اشاره به ابعاد آن در این سفر می‌توان تلاشی اثرگذار برای رفع تحریم‌ها در حوزه پژوهش و فناوری‌های مرتبط با حوزه محیطزیست انجام داد.
محیطزیست صدای بی‌پژواک آینده
باقری متذکر شد: عملکرد ما در حوزه محیطزیست صدای بی‌پژواکی است که در آینده اثر آن دیده خواهد شد، پس بهتر است صدای آینده را امروز بشنویم، در ساختارهای موجود تجدیدنظر کنیم، برنامه‌ریزی بهتری داشته باشیم، از کارشناسان خارج از بدنه اجرایی کشور استفاده کنیم و در هزینه برای محیطزیست دستی باز داشته باشیم. گذر از وضعیت بحرانی محیطزیست بجز با همدلی و همراهی و یک خواست جمعی امکان‌پذیر نیست و در این میان نقش مردم به عنوان یک ناظر همیشگی با وظیفه مطالبه‌گری اجتماعی قابل‌توجه و انکارناپذیر است.
دیدگاه تان را بنویسید