ساختار قدرت؛ بن‌مایه موانع توسعه در کشور است

مراسم رونمایی از «کتاب توسعه 1400» عصر روز دوشنبه به همت پویش فکری توسعه و خانه اندیشمندان علوم انسانی با حضور اساتید دانشگاه و محققان حوزه توسعه در سالن فردوسی مجموعه خانه اندیشمندان برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی خانه اندیشمندان علوم انسانی، در ابتدای این مراسم، مرتضی درخشان، پژوهشگر ارشد پویش علمی توسعه، به ارائه گزارشی از نکات و یافته‌های این کتاب پرداخت و گفت: عنوان کتاب در واقع تبیین مفهوم توسعه و جایگاه کشورهای جهان در شاخص توسعه پویش است.

این پژوهشگر حوزه توسعه افزود: طبق صحبتی که با مسئولان در رده و لایه‌های مختلف داشتیم، متوجه شدیم که در مفهوم توسعه مناقشه و اختلاف‌نظرهایی وجود دارد و شاید اجماع نظر واحدی روی مفهوم توسعه نباشد. اما زمانی که این مفهوم بسیط و سهل‌الممتنع را می‌شکنیم،‌ به شاخص‌های جزئی دست پیدا می‌کنیم که این شاخص‌‌ها مورد مناقشه نیستند؛ مثلا همه قبول دارند که درآمد سرانه، مشارکت مردمی و کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی از شاخص‌های توسعه هستند.

این دانش‌آموخته اقتصاد ادامه داد: ما در این کتاب قصد داشتیم که یک اجماع نظری بر مفهوم توسعه ایجاد کنیم و دیدن توسعه از همه جوانب جزء اهداف اصلی ما بود.  وی اضافه کرد: در واقع از خود مفهوم توسعه شروع می‌کنیم که ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و فرهنگی را پوشش می‌دهد و به این ترتیب درخت مفهومی توسعه جلو می‌رود که به 312 شاخص می‌رسد.

درخشان با بیان اینکه در این کار تحقیقی لیست کلیه شاخص‌هایی که در دنیای امروز به عنوان شاخص توسعه شناخته می‌شوند را استخراج کردیم، گفت: یکی از مهمترین اهداف ما محاسبه و مقایسه این شاخص‌‌ها در سایر کشورها بود لذا سعی کردیم از معیارهای بین‌المللی استفاده کنیم تا امکان مقایسه و تغییر رتبه در طول سال‌های مختلف، بوجود بیاید.

این دانش آموخته اقتصاد در خصوص بخش‌های مختلف کتاب توسعه 1400گفت: در فصل اول این کتاب، شاخص‌های ترکیبی توسعه و رنکینگ‌‌ها را ارائه و نکاتی را در خصوص شاخص ترکیب توسعه در کشورهای مختلف مرور کردیم. در فصل دوم به طور ویژه بر ایران متمرکز شدیم و نقشه توسعه ایران را طرح کردیم. در فصل سوم مفهوم توسعه، خلاصه و چکیده‌ای از 30 نظریه‌پرداز توسعه را ارائه کردیم و در فصل چهارم درخت مفهومی توسعه را که اجزای دانش را نشان می‌دهد طرح کردیم. در فصل پنجم نیز به شرح گام به گام جزئیات روشی پرداختیم که برای شاخص‌های ترکیبی توسعه طی کردیم.

درخشان گفت: در این کتاب نقشه توسعه جهان در سال 2021 را ترسیم و در آن کشورهای جهان را به پنج گروه توسعه‌یافته، پیشرو در توسعه، در آستانه توسعه، کشورهایی که توسعه آنها در سطح هشدار است و کشورهایی که توسعه آنها در سطح اخطار است؛ تقسیم کردیم.

این پژوهشگر حوزه توسعه اضافه کرد: بنا به یافته‌های این تحقیق، ایران در طول هفت سال گذشته در شاخص‌های ترکیبی توسعه 3 /2 درصد پسرفت داشته است. در بحث اقتصادی در طول هفت سال گذشته یک درصد رشد داشته‌ایم. در بحث شاخص‌های سیاسی 3/ 10 درصد تنزل داشتیم. در بخش قلمرو اجتماعی 2/ 8 رشد داشتیم و در بحث فردی 9 درصد و در بحث زیست محیطی نیز 2 / 9 تنزل داشتیم.

دولت به عنوان ماشین اصلی توسعه نه مسئولیت دارد و نه آزادی

رئیس انجمن علوم سیاسی ایران نیز طی سخنانی در این مراسم با تاکید بر اینکه قوه مجریه در همه کشورها از مهم‌ترین ابزارهای توسعه است، گفت: قوه مجریه ما دچار چند مشکل اساسی در حوزه تصمیم‌گیری است، اما ما بیشتر درگیر فضاهای سیاسی و چالش‌های آن بوده‌ایم و به شکل آکادمیک نتوانسته‌ایم در این خصوص، دانش تجمیعی جمع کنیم.

کیومرث اشتریان افزود: قوه مجریه ما در اغلب دولت‌‌ها، یعنی دولت دوم خاتمی، دولت احمدی‌نژاد، دولت روحانی و این دولت این مشکل را دارند که درگیر تو در تویی نهادی هستند و وقتی می‌خواهند در دولت تصمیم‌گیری کنند، فرایند برنامه‌ریزی توسعه حدود یکسال و نیم، دو سال طول می‌کشد و آیین‌نامه‌های آن برنامه هم معمولا شش ماه و بیشتر به طول‌می‌انجامد از بس این فرایند طولانی است هیچ دولتی نمی‌تواند توسعه ایجاد کند لذا ما شاهد یک دولت در خود تنیده هستیم و این دولت در خود تنیده هیچ کاری از دستش برنمی‌آید.

 این استاد دانشگاه ادامه داد: حیرت‌آور است بدانید که وزیر در این کشور تقریبا هیچ کاره است و از آن بدتر و فلاکت‌بارتر وضعیت استانداران است که کار خاصی و یا قدر ت خاصی ندارند اما به عنوان تجسم قدرت سیاسی در استان دیده می‌شوند. به نظرم اگر بخواهیم ناکارآمدی و فلاکت قوه مجریه را خلاصه کنیم در شخصیت استاندار نمود دارد .

وی افزود: نکته دوم در قوه مجریه، مسئولیت پذیری و آزادی مدیران است. ما با این چالش بزرگ مواجه هستیم که ماشین اصلی توسعه در کشور نه مسئولیت دارد و نه آزادی. این دو رکن اساسی برای تحول در توسعه کشور است. تو در تویی نهادی هم از حیث قوانین و مقررات و هم حیث رویه‌‌ها، کاملا افراد را مسلوب اختیار می‌کند و وقتی وارد عرصه عمل می‌شوند درمی‌یابند که انجام یک کار ساده چقدر سخت است. از این رو زمانی که دولت به عنوان ماشین اصلی توسعه وارد این چرخه فرایندها و رویه می‌شود، به شدت در گِل می ماند و نمی تواند تکان بخورد. به همین دلیل است که دولت‌‌ها به دلیل این تکثر و تودرتویی نهادی، احساس بی مسئولیتی پیدا می‌کنند و می‌گویند تقصیر ما نیست و تقصیر دیگری است.

از معضلات توسعه، رابطه قدرت با قانون است

محسن محبی، از اساتید حقوق بین‌الملل نیز در این مراسم گفت: می‌توان فهرستی از مشکلات توسعه را لیست کرد که از حدود 200 سال پیش تاکنون همان مشکلات بوده و صرفا چهره آن تغییر کرده اما بن‌مایه آنها یکی است. که یکی از این بن‌مایه‌‌ها، ساختار قدرت در کشور ما است که یک مساله جدی است و تا زمانی که حل نشود ما در بحث‌های ثانوی مثل توسعه اقتصادی، سیاسی و فرهنگی راه پیش نخواهیم برد.

نماینده ایران در دادگاه بین‌المللی لاهه با بیان اینکه ما با حقوق بین‌الملل به خصوص پس از انقلاب مشکل داریم، ادامه داد: ما جزء کشورهایی بودیم که هر روز به حقوق بین‌الملل دشنام دادیم. از آن طرف انتظار داریم مشکلات را حل کند و از طرف دیگر ساختارش را قبول نداریم.

روایت متناقض حکومت و فضای مجازی از ایران امروز

محمد فاضلی نیز در ادامه این مراسم درباره کتاب توسعه 1400 گفت: هر جامعه‌ای نیاز به روایت و قصه دارد و باید روایت و قصه خود را بگوید. جامعه ایران امروز بین دو قصه و روایت پاره شده است. یک روایت حکومت است که ادعا می‌کند شیوه حکومتش ایران را بر قله‌های جهان انداخته است و سرعت رشد علوم در ایران به‌گونه‌ای است که بقیه کشورها نگران شده‌اند. روایت دیگر از سیاهی و بدبختی و فلاکت که در فضای مجازی می‌بینید.

این جامعه شناس تاکید کرد: کتاب توسعه روایت جامعه علمی توسعه ایران اعم از اقتصاددانان، جامعه‌شناسان، سیاسیون و حقوقدانان از ایران امروز است که نه به سیاهی است که در فضای مجازی روایت می‌شود و نه به سفیدی است که حاکمان از آن حرف می‌زنند.

مهاجرت‌ها، خرابی براثر سیل و... نتیجه توسعه‌نیافتگی است

حجت‌الله میرزایی، استاد دانشگاه نیز در این نشست گفت: دکتر رنانی و موسسه پویش فکری توسعه، باری را بر دوش می‌گیرند که در کشور کسی متولی آن نیست. به این معنا که موسسه‌ای در ایران نداریم که بر توسعه متمرکز باشد و دکتر رنانی به تنهایی این خلا را با حلقه‌ای خیلی خوب و پرتلاش، رفع کردند.

وی با بیان اینکه یکی از رسالت‌های کتاب توسعه 1400 بیش از نامگذاری، طرح شاخص و معیارهای قابل سنجش است، گفت: اگر بر سر هدف‌‌ها نمی‌توانیم به نتیجه برسیم حداقل بر سر گریز از وضعیت نامطلوبی که در آن به سر می‌بریم، می‌توانیم صحبت کنیم. مسیر هم گفتگو برای دستیابی به توافق دست جمعی است. آسیب دیدن هرساله و از دست دادن جان آدم‌ها، مهاجرت‌ها، خرابی براثر سیل، ویرانی خانه و زمین کشاوری نتیجه توسعه نیافتگی است که ما می‌خواهیم از آن خارج شویم.

این پژوهشگر حوزه توسعه یادآور شد: یک رویکرد در توسعه تقلیل توسعه به ویژگی فردی است. مثلا 20 ویژگی انسان در جامعه توسعه نیافته است مثل ندانستن آداب گفتگو و.... که این خلق و خو‌‌ها ربطی به توسعه ندارد. تلقی توسعه براساس توسعه جبر تاریخ و جغرافیا هم از رویکردهایی است که انتظار می‌رود با این شیوه کتاب اصلاح شود. وی تاکید کرد: تحلیل توسعه در جبر جغرافیا، تاریخ و روح جمعی یک جامعه درست نیست. مثل اینکه گفته شود ایرانیان برنامه‌گریز هستند. هیچ کدام از این تحلیل‌‌های مبتنی بر روح ملت‌ها پذیرفتنی نیست و بسیاری از کشورها وضعیت بدتری از ایران داشتند اما رفتند به سمت توسعه و از این شرایط فرار کردند.

توسعه محصول توازن قدرت است

اسلامی، پژوهشگر توسعه گفت: اگر دانش را صد برابر بیش از این افزایش دهیم و دائم حوزه تحریم‌‌ها بیشتر شود و نتوانیم با جهان تجارت کنیم هیچ اتفاقی نمی‌افتد. اگر بهترین محصولات را در ایران تولید کنید وقتی نمی‌توانید بفروشید و نمی‌توانید پولش را به داخل کشور بیاورید هیچ اتفاقی نمی‌افتد. اگر بزرگ‌ترین دانشمند روی زمین باشید وقتی در موضع قدرتی نیستید که حکومت را وادار کنید به آنچه که به عنوان عقلانیت تولید می‌کنید تمکین کند، چه فایده‌ای دارد؟

این جامعه شناس خاطرنشان کرد: معتقدم توسعه دانش محصول نوعی موازنه قدرت بین حکومت و جامعه و نوعی از موازنه قدرت بین حکومت و سیستم بین‌المللی است. اگر این دو یعنی رابطه مردم و حکومت و رابطه حکومت و نظام بین‌المللی تغییر نکند با تولید دانش یعنی ایجاد 10 رشته توسعه، افزایش دانشگاه‌‌ها و افزایش نرخ رشد علم هیچ اتفاقی نمی‌‌افتد. در همه سال‌هایی که تعداد مقالات، تعداد دکتراها و تعداد دانشگاه‌‌ها و تولید علم زیاد شده 10 سال است رشد اقتصادی منفی داریم و استهلاک بر سرمایه‌گذاری پیشی گرفته است و چیزی که تغییر نکرده ماهیت رابطه مردم با حکومت و رابطه حکومت با نظام بین‌المللی است و اگر این دو تغییر نکند از مسیر دانش به جایی نخواهیم رسید. گفت و گو محصول توازن قدرت؛  و توسعه هم محصول توازن قدرت است.

کتاب توسعه 1400 آغازی برای ساخت خط‌کش توسعه است

در ادامه این مراسم و در پنل تخصصی محسن رنانی طی سخنانی گفت: ادب توسعه، تمرین مهارت گفتگو، هم‌شنوی، رواداری، عذرخواهی و عقب‌نشینی است و برای کسب این مهارت‌‌ها باید از خودمان آغاز کنیم. روشنفکران تا زمانی که حکومت‌‌ها را نقد می‌کنند به جایی نمی‌رسیم و باید از نقد خود شروع کنند.

این اقتصاددان ادامه داد: زمانی دنبال تئوری پردازی برای توسعه بودم بعد متوجه شدم که خط‌کش تئوری چه چیزی است؟ تمام تئوری‌‌ها زمانی علمی هستند که قابل خط‌کشی و اندازه‌گیری باشند و تازمانی که این امر صورت نگیرد تئوری می‌شود که در توهم است. ما ابتدا باید خط‌کش توسعه را ایجاد کنیم تا براساس آن بتوان تئوری توسعه را مطرح کرد و سنجید.

رئیس پویش فکری توسعه با بیان اینکه کتاب توسعه 1400 آغازی برای ساخت خط‌کش توسعه است، ابراز امیدواری کرد که این روند ادامه داشته و شاهد انتشار کتاب صدم توسعه در پایان قرن باشیم.  وی افزود: اگر می‌خواهیم در مسیر توسعه حرکت کنیم باید با اندازه‌گیری و قابلیت نقد و مقایسه باشد، ازاین‌رو این کتاب گام کوچکی برای ساخت خط‌کش است تا بتوانیم اول و آخر دولت‌‌ها را با این خط‌کش مقایسه کنیم و مثلا بگوییم دولت آقای روحانی شما خیلی تلاش کردید ولی کلا در هشت سال ما را سه پله در نردبان توسعه بالا بردید. نمی‌دانیم شما مقصر بودید یا نه، اما اگر بخواهیم با سرعت دولت شما، توسعه پیدا کنیم 80 سال دیگر به امروز فنلاند می‌رسیم. اگر با ازبکستان مقایسه شویم جلو رفته‌ایم، اما این کشور 20 رتبه از ما به جلوتر رفته است.

رنانی تاکید کرد: کتاب توسعه 1400 به هر ترتیب کودک است و مثل هر پدیده انسانی ناقص است و خطا دارد؛ اما بسیار گفت وگو و تلاش کردیم تا خطا کم رخ دهد. امیدوارم این جلسه فتح بابی شود تا هر سال جشن رونمایی از کتاب توسعه را به عنوان یک حرکت مدنی برگزار کنیم.

رنانی در خصوص راه‌اندازی رشته توسعه نیز گفت: این که رشته‌ای به نام توسعه راه بیندازیم که متخصصانی تربیت کنیم تا صاحب نظر توسعه باشند مثل این است که بگوییم نیاز نیست یک چشم پزشک، متخصص ریه و غیره تربیت کنیم و یک رشته راه بیندازیم تا همه بدن را درمان کند.

عضو هیات علمی دانشگاه با بیان اینکه توسعه، هزار چهره دارد و برای فهمش هزار نفر باید از هر زاویه یک نگاه متفاوت بکند تا شاید فهم جدیدی بیابند، گفت: هر کس باید در رشته خود به اوج برسد و یک سری ابزارهای جدید پیدا کند و با رشته خود ترکیب کند و با نگاه توسعه بنگرد.

وی افزود: این که لیسانس و فوق لیسانس توسعه بدهیم به این معنا نیست که صاحب نظر توسعه تولید می‌کنیم. بخش بزرگی از فهم توسعه از مرحله‌ای شروع می‌شود که شخص متفکر به مرحله شهود برسد؛ یعنی دانش ضمنی انباشته شود که بخشی از شهود از ناخودآگاه می‌آید و بخشی از دانش ضمنی است که به آن آگاهیم. متخصصین در حوزه‌های مختلف باید به مرز شهود برسند و در آنجا مساله را فراتر از رشته تخصصی خود نگاه کنند و از سایر دانش‌های لازم بهره ببرند تا بتوانند نگاه توسعه‌ای پیدا کنند وگرنه با لیسانس، فوق لیسانس و دکتری توسعه تعدادی افراد کوتوله که به سطح شهود نمی‌رسند در توسعه تولید خواهیم کرد؛ لذا فهم توسعه با این که کسی از اول همه مراحل را بخواند کاملا متفاوت است.

نزدیک به یک دهه است

که بهره‌وری کاملا نزولی بوده

حجت‌الله میرزایی نیز در این ارتباط اظهار کرد: با وضعیت غم انگیزی مواجهیم و چهار سال است که نرخ رشد انواع تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در ایران منفی شده و حتی در حد جبران استهلاک تشکیل سرمایه نداریم و نزدیک به یک دهه است که بهره‌وری کاملا نزولی بوده و الان به خط مجانب محور افقی تبدیل شده است، گفت: با وجود این که نرخ پس انداز به درآمد در ایران حدود 40 تا 45درصد بوده ولی تشکیل سرمایه انجام نمی شود و نه تنها تشکیل سرمایه داخلی نیست، بلکه در یک دهه گذشته نرخ رشد اقتصادی تقریبا صفر بوده و هر سال خوشبینانه 10 میلیارد دلار و بدبینانه 20 میلیارد دلار فرار سرمایه داشتیم.

معاون وزیر کار در دولت روحانی ادامه داد: طبق داده‌های منتشر شده در چند روز اخیر بانک مرکزی، سال 1400 ،12 میلیارد دلار سرمایه از ایران فرار کرد. با وجود این ظاهرا هیچ نیازی به رابطه علیت وجود ندارد و دولتمردان اعلام می‌کنند امسال یک میلیون شغل ایجاد می‌کنیم و هشت درصد رشد اقتصادی خواهیم داشت. در جامعه‌ای که عقلانیت تا این سطح فراموش و مغفول واقع می‌شود نه تنها به رشته توسعه، بلکه به علم اقتصاد نیازی نیست. اول سال دستمزد 57 درصد افزایش یافته که از وجه انسانی موافقم ولی در شرایط رکود تورمی که عمیق ترین رکود تورمی ایران در ده سال گذشته بوده اتاق بازرگانی اعتراض کرد و وزیر کار آخر فروردین نامه نوشت که این هیج تاثیری در تعداد شاغلین نداشته و کسی نیروی کار را تعطیل نکرده است. دو هفته مشاغل تعطیل بود باید بگذارند کارگاه‌‌ها باز شود و بعد بگویند کسی اخراج شده یا نشده؛ یعنی در این حد هم عقلانیت برای کسی که ادعا می‌کند دکترای اقتصاد دارد و وزیر مملکت است وجود ندارد، چه نیازی است که توسعه را آموزش داد یا نداد.