طرح ثامن کجای ارتش سایبری است؟

سعیده علیپور

هر چند سال‌هاست که واژگانی چون «جنگ نرم» و «ارتش سایبری» به گوشمان آشناست، اما شاید این نخستین سالی است که فرمانده بسیج از رزمایش سراسری با حضور ۴ میلیون نفر از بسیجیان در فضای مجازی خبر می‌دهد.

این رزمایش در حالی برگزار می‌شود که بسیاری از ما شاید واژه رزمایش را با توپ و تانک و اسلحه و خاکریز و سنگر متصور باشیم تا احتمالا پشت گوشی هوشمند یا لپ‌تاپ و کامپیوتر. اما چند سالی هست که با ورود فناورهای جدید حوزه آی‌تی، حتی معنای جنگ و ارتش هم در اغلب نقاط دنیا تغییر کرده و ارتش مجازی هم در کنار نیروهای نظامی، گسترش قابل‌توجهی پیدا کرده است.

در ایران هرچند ماجرای فیلترینگ و محدودیت فضای مجازی اذهان عمومی را از شکل‌گیری ارتشی مبتنی بر این فضا، دور کرد، اما چند سالی است که بسیج و احتمالا نهادهای موازی دیگر، اقدامات عریض و طویلی را در حوزه سایبری آغاز کرده‌اند، به طوری که به گفته سردار علیرضا سلیمانی، رئیس سازمان بسیج مستضعفین حدود «۳۵۰۰ گردان سایبری» در کشور فعالیت دارند.

رئیس سازمان بسیج مستضعفین هر چند از فعالیت‌های بسیج در حوزه حقیقی با اشاره مستقیم به  جمع‌آوری ۲۰ میلیارد تومان در قالب کمک‌های مومنانه، راه‌اندازی ۴۲ هزار گروه جهادی در مسیر محرومیت‌زدایی، حضور در مناطق زلزله‌زده و ساخت ۲۰۰ خانه و ... گفت، اما در خصوص فعالیت بسیجیان در فضای مجازی سخنان واضحی بیان نکرد. به گفته او «در جهاد تبیین، نیروهای بسیجی در فضای مجازی نقش‌آفرینی می‌کنند، به نحوی که بیش از چهار میلیون نفر در «شبکه ثامن» عضو هستند».پیشتر اعلام شده بود که طرح ثامن، «یک رویکرد سازماندهی از شبکه هدایتگران بسیج و هم‌افزایی در حوزه‌های گفتمانی بسیج در فضای مجازی است». به گزارش خبرگزاری بسیج در خصوص عملکرد فعالان این طرح سرهنگ حیدری فرمانده ناحیه امام حسن(ع) سال گذشته گفته بود: «در این طرح ما می‌توانیم در مناسبت‌ ها و برنامه‌های گوناگون اثرگذار باشیم که ترند شدن هشتگ لبیک یا خامنه‌ای در توییتر و اینستاگرام در روز عید غدیر که مشت محکمی بر دهان استکبار و ابرقدرت ها بود یکی از این ظرفیت‌هاست».

 عملیات پرابهام یک ارتش سایبری  

اما جز این اظهارات پراکنده، اطلاعاتی در خصوص این نیروها وجود ندارد و دامنه فعالیت آنها هم چندان واضح و مشخص نیست.

 بر اساس آنچه کارشناسان حوزه آی‌تی می‌گویند؛ «ارتش‌ سایبری» عنوانی است که برای اعضای کمپین‌های دستوری در شبکه‌های اجتماعی داده می‌شود. سربازان این ارتش غالبا محتوا‌های یکسانی که در موقعیت‌های خاص با ادبیات و هشتگ یکپارچه فرماندهی می‌شود، منتشر و آن را در شبکه‌های اجتماعی مختلف تکرار می‌کنند. آنچه که به نظر می‌رسد اعضای طرح ثامن نیز به این امر مشغول هستند.

محتوا‌های یکپارچه معمولا با یک دستور از بالا منتشر و ظرف چند ساعت در پلتفرم‌های مختلف شبکه اجتماعی توسط سربازان ارتش سایبری که کاربر شبکه اجتماعی‌اند، توزیع می‌شوند و با دنبال کردن هشتگ یا کلیدواژه به کار رفته در این محتوا‌ها می‌توان به این موضوع پی برد.

اما غیر از جنبه‌های عمومی فعالیت‌های ارتش‌هایی از این دست، فعالیت‌های امنیتی و اطلاعاتی از مهمترین وظایف ارتش‌های سایبری در همه جای دنیاست. فعالیت‌هایی که احتمالا به دسترسی به اطلاعات محرمانه کشورهای دیگر  یا هک کردن دسترسی به اطلاعات بخش‌هایی از یک سیستم و مختل کردن بخشی از فعالیت‌های کشور طرف مخاصمه باز‌می‌گردد.

اما بر اساس اطلاعات که در سایت سپاه نیوز در خصوص گردان‌های سپاه سایبری تهران بزرگ منتشر شده بود؛ «ارتش سایبری دارای گروهان‌های تخصصی در حوزه‌های مختلف تولیدی، دیداری و شنیداری، شبکه‌های اجتماعی، بازی و انیمیشین، گرافیک و نظایر آن است و تقویت منافع ملی و پیگیری اهداف انقلاب اسلامی در فضای سایبری، آینده پژوهی، مدیریت پیام با استفاده از تولیدات مختلف و زبان‌های گوناگون، استفاده از ابزارهای رسانه، تولید محتوا در حوزه‌های مختلف، سازماندهی و کادرسازی گردان‌های سایبری و انجام عملیات‌های سایبری با پیگیری اهداف کلان نظام و انقلاب از اهداف تشکیل گردان‌های سایبری تهران بزرگ سپاه است». اهدافی که شاید بتوان آن را به ارتش سایبری کل کشور هم تعمیم داد.

درباره هویت واقعی افرادی که در ایران تحت عنوان ارتش سایبری شناخته می‌شوند اطلاعات زیادی در دست نیست، اما آنگونه که سردار سلیمانی در روزهای اخیر اعلام کرده است: « بسیجیان در فضای مجازی حضوری فعال دارند؛ به نحوی‌ که تاکنون ۹۸۲ گردان سایبری شهرستانی و دو هزار و ۵۰۰ گردان سایبری حوزه‌محور راه‌اندازی شده است».

هر چند که فعالان سایبری هر کدام از این گردان‌ها مشخص نیست، اما از آنجایی که در ادبیات نظامی در هر گردان دست‌کم ۵۰۰ تا 800 نفر فعالیت دارند، می‌توان تخمین زد که چیزی حدود یک میلیون و 700 تا دو و نیم میلیون نفر در گردان‌های یاد شده فعال باشند. رقمی که با عدد چهار میلیون نفری که به گفته فرمانده بسیج، در رزمایش سراسری ثامن در فضای مجازی شرکت خواهند کرد، توفیر زیادی دارد.

آنچه در حوزه ارتش سایبری بیش از همه جای سوال دارد این است که چرا این گروه بعد از این همه سال فعالیت و گسترش و افزایش شمار نیروهای فعال تا این میزان ناشناخته برای بسیاری باقی مانده و هنوز در خصوص چند و چون فعالیت‌های آن و البته بودجه‌ای که صرف آن می‌شود، اطلاعاتی در دست نیست

آغاز به کار ارتش سایبری در ایران

طی سال‌های گذشته و همزمان با گسترش اینترنت در کشور و نفوذ آن در بین مردم، تشکیل ارتش سایبری برای مقابله با دشمن یا آنچه «معاندان نظام» نامیده می‌شود، شدت بیشتری پیدا کرد. گفته می‌شود طرح تشکیل ارتش سایبری ایران از سال ۸۴ در سپاه مطرح شد، اما اجرای آن به تاخیر افتاد.

در حالی که برخی شکل‌گیری این ارتش را سال 1388 می‌دانند، اما اظهارات رسمی در خصوص شکل‌گیری این ارتش در ایران در فروردین ۱۳۹۰طرح شد. یدالله جوانی، رئیس سابق اداره سیاسی سپاه پاسداران، این نیروی نظامی را دارای پنجمین ارتش سایبری جهان دانست. در آبان ماه ۱۳۹۰ هم، حسین همدانی، فرمانده سابق سپاه استان تهران از وجود دو مرکز جنگ سایبری در تهران خبر داد.

در حالی که در طول سال‌های نخست دهه 90 خبرهای پراکنده‌ای از گردهمایی‌های گردان‌های ارتش سایبری منتشر می‌شد، اما سال ۹۷ برای اولین بار رئیس سازمان فضای مجازی بسیج از تغییراتی در ساختار آنچه «لشکر سایبری» نام داشت خبر داد. مسلم معین در نشست فعالان فضای مجازی بسیج در محل سفارت اشغال شده آمریکا در تهران گفت: «این گردهمایی عملا اعلام موجودیت رسمی لشکر سایبری است که یک مدل مبنایی در سه محور اصلی و ۱۳ لایه هم در بعد ساختار و هم در بعد تشکیل شبکه سایبری است».

چند سالی است که بسیج و احتمالا نهادهای موازی دیگر، اقدامات عریض و طویلی را در حوزه سایبری آغاز کرده‌اند، به طوری که به گفته سردار علیرضا سلیمانی، رئیس سازمان بسیج مستضعفین حدود «۳۵۰۰ گردان سایبری» در کشور فعالیت دارند

غلامرضا سلیمانی، رئیس سازمان بسیج مستضعفین، روز شنبه ۱۶ شهریور سال ۱۳۹۸ نیز گفته بود که سازمان بسیج مستضعفین برای حضور سازمان یافته جوانان انقلابی در فضای مجازی، ۱۰۰۰ گردان سایبری ساماندهی کرده ‌است. در همین سال نیز، رئیس سازمان فضای مجازی بسیج هدف سازمان بسیج را استفاده از ۸۰ هزار بسیجی برای سازماندهی فضای مجازی عنوان کرد.

ارتشی متشکل از کارشناسان فناوری و هکرها

هر چند که شمار بسیاری از نیروهای فعال در ارتش سایبری، سربازانی هستند که بدون تخصصی خاص در صورت لزوم به کار گرفته می‌شوند و از میزان حقوق و دستمزد و بودجه‌ای که صرف آنها می‌شود، اطلاعاتی در دست نیست، اما بخش دیگر این ارتش شامل متخصصانی است که گاهی وظیفه دفاع و گاهی وظیفه حمله برعهده دارند.

به گزارش سایت دیده بان ایران؛ سازمان دفاع منفعل ملی که احتمالا بخشی از همین ارتش سایبری است، برای محافظت از زیرساخت‌ها ایجاد شده و یکی از وظایف اصلی تحلیلگران آن «استفاده از همه منابع سایبری و غیر سایبری ملی برای بازداری، جلوگیری، رد کردن، شناسایی و مقابله موثر با هرگونه حمله سایبری هر عامل خارجی خصمانه (کشور یا گروه) علیه ایران» است.فرماندهی دفاع سایبری، این گروه که همچنین تحت عنوان مقر سایبری در ارتش ایران شناخته می‌شود، عملیات سایبری تهاجمی انجام می‌دهد. برخی معتقدند که این فرماندهی به عنوان سازمانی در مقابل فرماندهی سایبری ایالات متحده ایجاد شده است. برخی گزارش‌ها هم حاکی از آن است که ایران گروه‌ها و کارشناسانی را برای عملیات سایبری به کار می‌گیرد که از جمله آنها می‌توان به هکرهای مستقل با انگیزه مالی، پیمانکاران بخش خصوصی و سازمان‌های شبه دولتی اشاره کرد. گفته می‌شود بخشی از ارتش سایبری ایران، کارشناسان فناوری اطلاعات و هکرهای حرفه‌ای هستند که به طور مستقیم با سپاه در ارتباط نیستند اما از آن‌ها برای هک کردن «سایت‌های دشمن»، منحرف کردن ترافیک اینترنت، و هک کردن سایت‌های رسانه‌ای خارجی و بسترهای رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌شود. شرکت‌های خصوصی بزرگی در حوزه فناوری ارتباطات که در سال‌های اخیر اتفاقا  به کسب و کارهای خود نیز توسعه قابل‌توجهی داده‌اند و بسیاری از کاربران شبکه‌های مجازی آنها را در مظان اتهاماتی مثل کاهش سرعت اینترنت می‌دانند.اما آنچه در حوزه ارتش سایبری بیش از همه جای سوال دارد این است که چرا این گروه بعد از این همه سال فعالیت و گسترش و افزایش شمار نیروهای فعال تا این میزان ناشناخته برای بسیاری باقی مانده و هنوز در خصوص چند و چون فعالیت‌های آن و البته بودجه‌ای که صرف آن می‌شود، اطلاعاتی در دست نیست.