حکایت شهروندان پریشان‌حالی که به آمار پیوستند

سعیده علیپور

۱۰سپتامبر مصادف با ۱۹ شهریور، روز جهانی پیشگیری از خودکشی است؛ روزی برای افزایش آگاهی و پیشگیری از مرگی که براساس آمارهای بین‌المللی، سالانه به جان باختن ۸۰۰ هزار نفر در دنیا منجر می‌شود و سیزدهمین عامل مرگ و میر در دنیا گزارش شده است.

هرچند در این آمار فجیع، ایران این بار در صدر جدول نیست، اما نگاهی به گزارش‌های نه چندان کامل و دقیق خودکشی در سال‌های ۹۶ تا ۹۹ و رشد ارقام، نشان می‌دهد که ادامه نادیده گرفتن پریشان‌حالی شهروندان ایرانی از سوی سیاستگذاران و مسئولان به رشد بیش از پیش این آمار می‌انجامد.

وضعیت خودکشی در ایران

آمار رسمی خودکشی در ایران از میانگین جهانی پایین‌تر است. طبق آخرین داده‌ها، در سال ۲۰۱۷ میلادی از هر صدهزار نفر در ایران، ۵.۴۵ نفر با خودکشی جان خود را از دست داده‌اند. آماری که در بریتانیا ۷.۳۶، در آمریکا ۱۲.۸۴، در هند و در ژاپن ۱۵.۶ نفر است. با این حال اخبار افزایش نرخ خودکشی در سال‌های اخیر مخصوصا پس از اوج گیری بحران‌های اقتصادی و اجتماعی و همچنین وضعیت ناشی از کرونا در کشور نشان می‌دهد، احتمالا در بر همین پاشنه نمی‌چرخد و میل به خودکشی در ایرانی‌ها هم رشد قابل توجهی داشته است.

در ماه‌های اخیر خبرهای زیادی مبنی بر بالارفتن آمار خودکشی در ایران شنیده می‌شود. با این حال آمارها چندان به روز نیست. بر اساس آمارهای موجود که البته اما و اگرهایی دارد و نمی‌توان چندان آن را دقیق دانست، نرخ خودکشی‌های منجر به مرگ در ایران از ۵.۴۵ نفر در سال 2017 به ۷.۲ به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر رسیده است. رقمی که در برخی استان‌ها ۱۰، ۱۵ و ۲۰نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر هم گزارش شده است.

کرونا و افزایش خودکشی

نزدیک به دو سال از اعلام رسمی شیوع ویروس کرونا در کشور می‌گذرد. ویروسی که به گفته مسئولان بهداشتی تاکنون نزدیک به 110 هزار نفر را در ایران از پای درآورده و به نظر می‌رسد که امیدی به آرام گرفتن آن در آینده‌ای نزدیک هم نباشد.

در این میان آمارهایی که از سوی انجمن‌ها و نهادهای غیر دولتی منتشر می‌شود خبر افزایش اختلالات روانی در کشور را می‌دهد.

بر اساس آخرین آمار اعلام شده از سوی دفتر سلامت روان وزارت بهداشت، حدود ۲۳ درصد جمعیت کشور به نوعی دچار اختلالات روانی هستند و حدود ۶۶ تا ۷۵ درصد این افراد برای درمان به روانپزشکان، روانشناسان و متخصصان سلامت روان مراجعه نمی‌کنند. این در حالی است که به اعتقاد متحصصان حوزه بهداشت روان، می‌توان با مداخلات به موقع روانشناسانه جلوی اقدام به خودکشی در بسیاری از افراد که تصمیم به خودکشی دارند را گرفت.

*سن خودکشی پایین آمده است؟

خودکشی هم زمان چهار دختر در شهرستان بابل، خودکشی پسر ۱۸ساله پس از شنیدن نتیجه کنکور، خودکشی محمد ۱۱ساله در یکی از روستاهای استان هرمزگان که دو ماه بعد جنازه برادرش هم در آب‌ها پیدا شد، خودکشی دختر ۱۵ساله در رامهرمز، خودکشی پسر ۱۲ساله در سعادت آباد تهران، خودکشی دختر ۱۵ساله در مشهد و... اینها تنها تعدادی از برجسته‌ترین اخباری است که در سال ۹۹ و درباره خودکشی کودکان و نوجوانان در سراسر ایران رسانه‌ای شد و سپس سازمان‌های کشور هم خبر رسمی را تایید کردند.

بر اساس پژوهش «انجمن دفاع از حقوق کودک»، هیچ گونه آمار رسمی و روشنی از تعداد خودکشی کودکان در کشور وجود ندارد، اما بررسی‌های این NGO از خودکشی بیش از ۲۵۰ کودک طی سال‌های ۹۰ تا ۹۹ حکایت دارد. این در حالی است که این آمار تنها تعداد خودکشی‌هایی است که رسانه‌ای شده و عدد واقعی بیش از اینهاست. تنها آمار رسمی در دسترس مربوط به ثبت احوال است که می‌گوید خودکشی، پنجمین دلیل مرگ و میر نوجوانان و جوانان در کشور به حساب می‌آید. در واقع ۳.۸۹ درصد مرگ در این سن، به دلیل خودکشی است. بر اساس یک پژوهش، ۴۸ درصد از خودکشی‌های رسانه‌ای شده طی این ۱۰ سال مربوط به پسران و ۵۲ درصد هم مربوط به دختران بوده است. ۴۵ درصد از خودکشی‌ها مربوط به بازه سنی ۹ تا ۱۴ سال و ۵۵ درصد دیگر مربوط به بازه سنی ۱۵ تا ۱۸ سال بوده است. علل این خودکشی‌ها هم به نوبه خود قابل‌توجه است. فقر هشت درصد، مشکلات آموزشی ۲۶ درصد، درگیری با خانواده ۲۸ درصد، روابط عاطفی پنج درصد، تجاوز هشت درصد، تحت تاثیر فیلم و ویدئو پنج درصد و همچنین ۲۰ درصد از خودکشی‌ها به خاطر ازدواج اجباری بوده است. همچنین شهرهای تهران، اصفهان و همدان بیشترین آمار خودکشی را داشته‌اند.

نرخ خودکشی‌های منجر به مرگ در ایران از ۵.۴۵ نفر در سال 2017 به ۷.۲ به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر رسیده است. رقمی که در برخی استان‌ها ۱۰، ۱۵ و ۲۰نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر هم گزارش شده است

فقر و میل به خودکشی

در این میان بسیاری معتقدند، رشد میزان خودکشی در ایران به عوامل اقتصادی مربوط است. نگاهی به آمار بالای خودکشی در استان‌هایی که بیشتر با بحران اقتصادی درگیر هستند شاید موید هم موضوع باشد.

به گفته رضوان‌مدنی، معاون توسعه، پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور پنج استان ایلام، کرمانشاه، همدان، خوزستان و لرستان دارای بیشترین آمار خودکشی در کشور هستند.

این در حالی است که رشد آمار خودکشی در گروه‌های ضعیف‌تر اقتصادی چون کودکان و زنان هم نشان می‌دهد که عامل اقتصادی و حس بی‌عدالتی در افزایش آمار خودکشی در کشور بی‌اثر نبوده است.

بسیاری معتقدند، رشد میزان خودکشی در ایران به عوامل اقتصادی مربوط است. نگاهی به آمار بالای خودکشی در استان‌هایی که بیشتر با بحران اقتصادی درگیر هستند شاید موید هم موضوع باشد

افزایش خودکشی کادر درمان

اما در کنار اقشار مختلف جامعه بسیاری نگران کادر درمان کشور هستند که این روزهای کرونایی تحت فشاری عجیب و غریب فعالیت می‌کنند. به طوری که بسیاری از فعالان بخش درمان نسبت به کاهش امید به زندگی در میان درمانگران و افزایش میل به خودکشی در این گروه ابراز نگرانی کرده و هشدار دادند. دیروز علی‌رضا صداقت، مدیر بخش مراقبت‌های ویژه بیماران مبتلا به کرونا بیمارستان امام رضا مشهد، در جلسه «بررسی راهکارهای کنترل و درمان کرونا با نگاه ویژه به مشهد» که در کلاب هاوس برگزار شد، با اشاره به مشکلات روانی کادر درمان گفت: «دیدن مرگ عزیزان متعدد که نزدیکان، اقوام و بیماران را تشکیل می‌دهند، فشار زیادی بر کادر درمان وارد کرده و حتی میل به خودکشی در بین درمانگران افزایش و امید به زندگی کاهش پیدا کرده که واقعا جای نگرانی دارد».

در همین باره فریبرز درتاج، عضو شورای مرکزی سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور، با بیان اینکه متخصصان مراقبت‌های بهداشتی به دلیل ماهیت شغل خود، به طور منحصر به فردی همیشه آسیب‌پذیرتر از کارکنان سایر مشاغل بوده‌اند، به ایسنا گفت: «این افراد در برابر بسیاری از رویدادهای استرس‌زا قرار دارند که می‌تواند در آنان منجر به بروز اختلالات روانشناختی جدی و شایع مانند اضطراب، افسردگی، اختلالات استرس پس از سانحه (PTSD) و میل به خودکشی شود. این اختلالات در میان کارکنان مراقبت‌های بهداشتی متأسفانه پدیده جدیدی نیست اما همه‌ گیریِ کرونا و بالطبع تقاضا و فشار اعمال شده بر این افراد، نرخ ابتلا به این اختلالات را افزایش داده است که جای نگرانی دارد».

این استاد روانشناسی در ادامه با اشاره به پژوهشی در ایران که میزان شیوع افسردگی، اضطراب و افکار خودکشی در پرستاران بیمارستان‌های ملایر در زمان شیوع کووید ۱۹ را بررسی کرده است، گفت: «این پژوهش نشان داد ۱۵.۳۸ درصد پرستاران از افسردگی متوسط تا شدید و ۴۶.۴۷ درصد از اضطراب متوسط تا شدید برخوردار بودند. همچنین ۲۷.۵۶ درصد دارای افکار خودکشی بوده و ۹.۹۴ درصد آمادگی برای خودکشی داشتند.

 ضرورت مداخلات روانپزشکی و روانشناسی برای پیشگیری از خودکشی

بسیاری معتقدند، مداخلات روانپزشکی و روانشناسی تا حد زیادی می‌تواند در کاهش آسیب‌هایی که می‌تواند منجر به خودکشی شود اثرگذار باشد نرخ این اقدام را کم کند. در همین باره سید کاظم ملکوتی، عضو هیات مدیره جمعیت پیشگیری از خودکشی ایران در روزهای اخیر در نشستی به مناسبت روز جهانی پیشگیری از خودکشی گفت: « ایران در منطقه خاورمیانه از نظر مطالعات پیشگیری از خودکشی رتبه اول را به خود اختصاص داده، قرائن علمی بومی نشان می‌دهد با پیشگیری می‌توان آمار خودکشی را کاهش داد. تشویق استفاده از خدمات روانشناسی در این مقوله بسیار حائز اهمیت است، اما در حال حاضر ۶۰ درصد مردم از این خدمات استفاده نمی‌کنند».

 با این حال خدمات مشاوره‌های روانشناسی و روانکاوی و روانپزشکی بعضا زیر پوشش بیمه‌ای قرار ندارد و به همین دلیل اغلب اقشار تحت آسیب به دلیل مشکلات اقتصادی از این خدمات بی‌بهره هستند. این در حالی است که سیاستگذاران در مجلس این روزها به جای پرداختن به اموری از این دست به دنبال طرح‌ها و خدمات غیرکاربردی هستند که مطالبه عمومی چندانی هم پشت خود ندارند.