فرونشست زمین، معضلی که تقریباً تمام کشور را تهدید می‌کند؛
«بمب ساعتی بی‌صدا» با چاشنی برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی
ریحانه جولایی
زنگ خطر فرونشست زمین در تهران مدت‌هاست که به صدا درآمده است و حالا به گفته سازمان زمین‌شناسی، فرونشست زمین به «بیخ گوش» تهران رسیده است. فرونشست به«بمب ساعتی بی‌صدا» تشبیه شده که علاوه بر ایجاد گودال‌های بزرگ، می‌تواند موجب تخریب سازه‌ها شود و مقاومت آن‌ها را در برابر زلزله کاهش دهد.
دوشنبه 14 تیرماه رضا شهبازی، مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی ایران در رابطه با فرونشست زمین در اطراف تهران هشدار داد و گفت: تهدید فرونشست زمین به بیخ گوش تهران رسیده است. به گفته او، این روندی است که از دو دهه پیش توسط این سازمان رصد می‌شود و اکنون احتمال گسترش آن در استان‌های شمالی ایران نیز هست. او فرونشست را «خطرناک‌ترین مخاطره طبیعی» دانسته است چراکه قابل‌مشاهده نیست و زمانی متوجه این رخداد می‌شویم که دچار آن شده‌ایم.
تهران و اصفهان سالانه 30 سانتی‌متر نشست دارد
مطالعات سازمان زمین‌شناسی ایران نشان می‌دهد که برخی نقاط اطراف تهران سالانه ۲۵ سانتی‌متر فرونشست دارد، اما این فرونشست در تمام نقاط اطراف تهران یکدست نیست. بر اساس همین مطالعات، فرونشست زمین در حاشیه جنوب غرب تهران در ۱۰ سال گذشته تقریباً دو تا سه برابر شده است و دیگر به‌عنوان تهدیدی برای ۱۳ میلیون نفر جمعیت ساکن در این مناطق شناخته می‌شود.
این اولین باری نیست که درباره این پدیده و گسترش آن در ایران هشدار داده می‌شود. تیرماه سال گذشته نیز مسعود شفیعی، رئیس سازمان نقشه‌برداری ایران گفته بود بررسی اندازه‌گیری‌ها و داده‌های ۱۵ سال اخیر نشان می‌دهد که ۴۴ محدوده پرخطر به لحاظ میزان فرونشست زمین در ایران شناسایی‌شده است. رئیس سازمان نقشه‌برداری سال گذشته تأکید کرده بود که استان‌های تهران و اصفهان، ازجمله حادترین محدوده‌های کشور ازنظر میزان فرونشست زمین هستند و مطابق ارزیابی‌های ۱۵ سال اخیر این میزان در مناطقی مانند جنوب غربی پایتخت به سالی حدود ۳۰ سانتی‌متر می‌رسد.
اما چه اتفاقی افتاد که فرونشست زمین به یکی از معضلات بزرگ کشور به‌ویژه پایتخت تبدیل شد؟ استخراج بیش‌ازحد آب‌های زیرزمینی یکی از علل اصلی فرونشست زمین است. به گفته کارشناسان این وابستگی تقریباً اثبات‌شده، همچنین سابقه و رخداد فرونشست جدید نیست و چندین دهه است که این پدیده در کشورهایی مانند آمریکا با نرخ بالا در حال رخ دادن است. کارشناسان این حوزه هشدار داده‌اند که فشاری که در برداشت از منابع آب زیرزمینی وارد می‌کنیم و از سوی دیگر قابلیت نشست زمین در آبخوان‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی، برهم‌‌کنشی را ایجاد می‌کنند که موجب می‌شود نرخ نشست زمین، جابه‌جا و سال‌به‌سال متغیر شود. فرونشست زمین بر این اساس، عمدتاً در زمین‌های کشاورزی واقع در حاشیه شهرها و روستاها رخ‌داده است که از رسوبات یا خاک ریزدانه تشکیل شده‌اند. مطالعات سازمان زمین‌شناسی نشان می‌دهد که فرونشست در همه دشت‌های ایران که دارای آب شیرین قابل‌برداشت هستند، وجود دارد؛ و دیگر دشتی در ایران وجود ندارد که از فرونشست به دور باشد و طرفداران محیط‌زیست بارها از بی‌توجهی مسئولان نسبت به داده‌ها و مطالعات این سازمان انتقاد کرده‌اند. بنابراین گزارش، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی در چهار دهه گذشته این پدیده را زیر نظر داشته و از دو دهه پیش نیز هشدارهای لازم نسبت به رخداد فرونشست زمین را داده است.
ایران درگیر فرونشست زمین
همان‌طور که دیگر برای خیلی از ما روشن‌شده، فرونشست زمین پدیده‌ای مهیب است که در حال حاضر بسیاری از کلان‌شهرهای ایران با آن درگیرند؛ کلان‌شهرهایی مانند تهران، اصفهان، کرج، مشهد و دشت‌هایی همچون مرودشت در فارس و رفسنجان در استان کرمان با چالش فرونشست مواجه هستند. مردم تهران در گذشته نیز شاهد تصاویر هولناکی از فروریزش زمین در چند خیابان شهر بوده‌‌اند. آن‌ها به چشم خود دیده‌اند که زمین دهان بازکرده، و حفره‌ای عمیق در آن ایجاد شده و قربانی گرفته است. کارشناسان سه سال پیش نیز هشدارهایی مشابه هشدارهای امروز داده بودند. رفسنجان در استان کرمان و فسا در استان فارس نخستین مناطقی بودند که در آن‌ها فرونشست به‌صورت بزرگ دیده شد. وضعیت وخیم استان فارس نیز برای مسئولان تازگی ندارد. خبرگزاری ایلنا اردیبهشت گذشته به نقل از محمد درویش، کارشناس حوزه محیط‌زیست گزارش داده بود که در بخش‌هایی از استان فارس میزان فرونشست زمین ۱۴۰ برابر میزانی است که اتحادیه اروپا آن را شرایط بحرانی ارزیابی می‌کند. همچنین بسیاری از صاحب‌نظران این حوزه از استان اصفهان به‌عنوان بدترین استان ایران به لحاظ وقوع مخاطره فرونشست زمین یاد می‌کنند. به گفته آن‌ها وضعیت این استان حتی از استان تهران بدتر است، اما نباید فراموش کنیم که وقتی می‌گوییم شرایط بد به معنای آن نیست که سایر مناطق کشور خطری از جهت فرونشست متوجهشان نیست.
کارشناسان سازمان زمین‌شناسی ایران پیش‌بینی کرده‌اند در شرایط خشک‌سالی که اکنون کشورمان با آن روبروست اگر منابع آب مدیریت نشود، استان‌های گیلان و مازندران که درگیری کمی با پدیده فرونشست دارند، هم دچار آفت فرونشست خواهند شد.
رئیس کمیته محیط‌زیست شورای شهر تهران: گزارش‌ها از حریم شهر تهران حاکی از آن است که منازل مسکونی با ناپایداری‌های ناشی از فرونشست مواجه هستند که جای نگرانی دارد. اگرچه درباره نواحی مرکزی هنوز خسارت خاص ناشی از فرونشست به‌صورت رسمی اعلام نشده است
ارتباط فرونشست زمین و ریزگردها
روز گذشته به بحران دیگری که به‌واسطه فرونشست زمین در حال رخ دادن است اشاره شد. دیروز مدیرکل حفاظت محیط‌زیست البرز گفت: استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی علاوه بر افت شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست دشت‌ها، بحران دیگری را نیز به‌صورت کانون‌های گردوغبار پدید آورده است. موضوعی که در مناطق جنوبی استان کاملاً آشکار و در حال حاضر این دشت‌ها به‌عنوان کانون‌های داخلی مستعد برای انتشار گرد و غبار تلقی می‌شوند. فردین حکیمی با بیان اینکه پدیده فرونشست زمین در اغلب دشت‌های ایران در حال رخ دادن است، اظهار کرد: متأسفانه پدیده فرونشست با شروع خشک‌سالی‌ها و افزایش برداشت آب‌های زیرسطحی تشدید و در چند سال اخیر شتاب بیشتری پیداکرده است.
فرونشست و خطر آسیب به زیرساخت‌های کشور
اما در ادامه باید به یکی از موضوعات مهم در این رابطه بپردازیم و آن زیرساخت‌ها است. بر اساس گزارش‌های منتشرشده در ایران فرونشست زمین برخی از تأسیسات مهم کشور را تهدید می‌کند. چنین وضعیتی باعث خسارت‌های زیادی بر زیرساخت‌ها، مانند خطوط انتقال نفت و گاز و آب و برق خواهد شد. خطری که هم‌اکنون سه خط موازی انتقال نیرو و خط توزیع ۲۰ کیلوولتی را در بخشی از دشت اشتهارد تهدید می‌کند. مسعود شفیعی، رئیس سازمان نقشه‌برداری ایران چندی پیش در خصوص وجود فرونشست در خطوط لوله گاز و آب‌رسانی گفته بود در برخی مواقع خطوط لوله گاز، آب‌رسانی و انتقال نفت را از نقاطی از کشور عبور داده‌ایم که وجود فرونشست در آن مناطق، خطر شکست و آسیب جدی به این شریان‌های حیاتی را تشدید کرده است.
او گفته راهکار اصلی تدقیق پایش‌ها در مناطق مختلف خصوصاً محدوده‌هایی که در معرض فرونشست هستند، تجدیدنظر جدی در برداشت آب‌های زیرزمینی و تغییر الگوی استقرار جمعیت و فعالیت در کشور است.
شفیعی بیان کرده است که هر نوع سازه‌ای در سطح زمین چه بافت فرسوده و چه نوساز، می‌تواند در اثر پدیده فرونشست آسیب ببیند، زیرا نوع آسیب به‌گونه‌ای است که میزان استحکام سازه چندان تعیین‌کننده نیست و تغییر ارتفاع زمین، کل سازه را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
فرسودگی خطوط لوله ایران به‌خودی‌خود موضوعی است که نگرانی‌های زیادی را دامن زده است. به‌غیراز انتشار گزارش‌های مختلف درباره فرسودگی خطوط آب که باعث تغییر مزه آب شرب شهروندان می‌شود، مسئولان متوسط عمر خطوط مادر نفت و گاز کشور را نیز بالای ۵۰ سال عنوان کرده‌اند.
رئیس سازمان نقشه‌برداری: استان‌های تهران و اصفهان، ازجمله حادترین محدوده‌های کشور ازنظر میزان فرونشست زمین هستند و مطابق ارزیابی‌های ۱۵ سال اخیر این میزان در مناطقی مانند جنوب غربی پایتخت به سالی حدود ۳۰ سانتی‌متر می‌رسد
نگرانی از ناپایداری منازل مسکونی در برابر فرونشست
در این میان اما موضوع مهم‌تری نیز وجود دارد و آن این است که فرونشست‌ها مثل چند بار گذشته در شهرها رخ دهد و جان افراد زیادی را به خطر اندازد. روز گذشته این موضوع در شورای شهر تهران مطرح شد.
در همین رابطه، رئیس کمیته محیط‌زیست شورای شهر تهران با بیان اینکه فرونشست زمین در تهران یک نوع زلزله آبی از منظر منابع آبی محسوب می‌شود، گفت: در مدیریت بزرگراه‌ها، شهرداری باید گزارش مستندی تهیه کند و مشخص شود بر اساس آخرین آمار فرونشست، تأسیسات در چه سطحی از ریسک پایداری قرار دارند، اما تاکنون چنین گزارشی را از شهرداری دریافت نکردیم.
سید آرش حسینی میلانی همچنین افزود: اگرچه می‌توان پایدارسازی موقت برای سازه‌های تحت فرونشست ایجاد کرد، اما ازآنجایی‌که منشأ اصلی آن همچنان فعال است، مجدداً آسیب به زیرساخت‌ها مطرح است و هزینه مجددی در پی خواهد داشت.
او در بخش دیگری از صحبت‌هایش به آسیب‌پذیر بودن ساختمان‌های تهران نیز اشاره کرد. به گفته او گزارش‌ها از حریم شهر تهران حاکی از آن است که منازل مسکونی با ناپایداری‌های ناشی از فرونشست مواجه هستند که جای نگرانی دارد. اگرچه که درباره نواحی مرکزی هنوز خسارت خاص ناشی از فرونشست به‌صورت رسمی اعلام‌نشده است.
این در حالی است که رضا کرمی محمدی، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران مدعی شده فرونشست زمین در شهر تهران آن‌طور که تصور می‌شود بر روی سازه‌های شهر تهران تأثیرگذار نخواهد بود.
رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران گفت: اگر هم در ساختمان‌ها و سازه‌ها ایجاد مشکلی کند قابل‌پیشگیری است اما فرونشست زمین در شهر تهران برای بخش کشاورزی بسیار نگران‌کننده خواهد بود.
صحبت‌های کرمی محمدی در حالی بیان شد که هنوز یادمان نرفته فرونشست زمین در شهران چه اتفاقاتی را رقم زد. این فرونشست می‌تواند در یک محدوده مسکونی یا یک مجتمع رخ دهد. اگر چنین اتفاقی افتاد جان چندین نفر درخطر است؟ یا مال و سرمایه زندگی چند نفر به درون زمین کشیده می‌شود؟
در آخر اینکه باید در چنین شرایطی تمام جوانب را در نظر گرفت. رخ دادن حادثه‌های این‌چنینی در شهرها و مناطقی که سکونتگاه مردم است می‌تواند خطرات بیشتری داشته باشد. با این شرایط باید فکری به حال زیرساخت‌های قدیمی کرد. خانه‌ها را در برابر این مسئله مقاوم‌سازی کرد و از همه مهم‌تر در استفاده از آب‌های زیرزمینی با درایت و برنامه‌ریزی دقیق‌تری عمل کرد و نباید این جمله را فراموش کنیم که: «خطر درست بیخ گوش کشور است».
دیدگاه تان را بنویسید