توسعه روی زمین‌های لغزان

سعیده علیپور

ابتدای هفته گذشته بود که خبر رانش زمین در روستای خرشکِ رودبار در استان گیلان منتشر شد. در حالی که این رانش چند روز ادامه و خسارات زیادی را به خانه‌های مسکونی وارد آورد و ۲۶ خانوار را بی‌خانمان و در وضعیت بسیار خطرناکی قرار دارد و به خطوط نفتی آسیب زد، ویدئوهایی هم در شبکه‌های اجتماعی دست به دست شد. ویدئوهایی که ضمن نشان دادن تصاویری از حرکت زمین و ریزش تخته سنگ‌های بزرگ، صدای اعتراض مردم محلی را پخش می‌کرد؛ آنها از بهره‌برداری بی‌رویه از معادن و خاک این منطقه گلایه  و این بلا را نه از سر خشم طبیعت، که دست‌پرورده بهره‌برداری غیراصولی از منابع طبیعی عنوان می‌کردند. برداشتی که بهره آن به معدن‌داران و خسارات آن شاید حتی بعد از چندین سال به مردم محلی می‌رسد.

رانش با زمین چه می‌کند؟

در دنیا هر ساله بیش از ۳۰ نوع بلایای طبیعی، به اشکال مختلف رخ می‌دهد و در ایران نیز سالانه بیش از ۲۰ نوع مخاطرات طبیعی اتفاق می‌افتد که از بین آن‌ها می‌توان زمین لرزه و زمین لغزش را از مهمترین مخاطرات دانست.

زمین‌لغزه یا زمین‌لغزش یا رانش زمین به حرکت لایه‌های رسوبی غیرمتراکم و متراکم بر روی سطح شیب‌دار ناپایدار گفته می‌شود. این اتفاق هنگامی رخ می‌دهد که خاک و سنگ و سایر اجزای زمین نمی‌توانند کنار هم باقی بمانند و تحت تاثیر جاذبه به حرکت در ‌می‌آیند.

رانش زمین ممکن است بسیار کند رخ دهد (تنها چند میلی‌متر در سال) یا با سرعت بسیار بروز کند و تاثیرات مصیبت‌باری به جای بگذارد. در رانش اخیر در روستای خرشکِ رودبار این رانش طی چند روز رخ داد.

رانش زمین ممکن است یه رخداد طبیعی بر اثر زلزله یا آتشفشان یا حاصل استفاده غیراصولی از زمین در نقاط کوهستانی، دره‌ها و نواحی ساحلی باشد.

کارشناسان زمین‌شناسی برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی، برداشت خاک، به هم خوردن یا تغییر شیب زمین، بهره‌برداری از جنگل‌ها و تغییر در پوشش گیاهی، بهره‌برداری غیراصولی و بیش از حد از معادن و ... را از دلایل انسانی رانش زمین می‌دانند.

 بازداشت بهره‌بردار معدن خرشک

در مورد اخیر در رودبار گروهی برداشت از معادن این منطقه را دلیل این حادثه عنوان می‌کنند. این در حالی است که گفته می‌شود۷۰ درصد معادن استان گیلان در شهرستان رودبار واقع شده است و این منطقه یکی از مناطق به شدت مورد آسیب این استان محسوب می‌شود.

در همین راستا در روزهای گذشته هادی بشری، دادستان رودبار از بازداشت بهره‌بردار معدن خرشک خبر داد و گفت: «با مسببان رانش زمین در این منطقه قاطعانه برخورد می‌شود».

اعطای مجوز با نظارت!

هر چند فرهاد دلق‌پوش، رئیس سازمان صمت گیلان با حضور در جلسه بحران فرمانداری رودبار در خصوص رانش معدن خرشک گفت که از دوسال پیش تاکنون معدن خرشک به حکم دادستانی تعطیل بوده و فعالیتی نداشته است.

 او با بیان اینکه در گذشته معادن ما به درستی مدیریت نشده و برای صدور مجوز معادن هم از قبل؛ نظارت صحیح صورت نگرفته، گفت: «از سال ۹۶ تا الان هیچ‌گونه مجوز معدنی در استان صادر نشده است».

او معادن استان گیلان را منشا عمران و آبادانی دانست و از استعلام برای صدور مجوز معادن از 15 مرجع قانونی سخن گفت و تلویحا از اعطای دوباره مجوز با نظارت بیشتر خبر داد.

اما روستائیان این منطقه که به دلیل رانش زمین مورد آسیب جدی قرار گرفته‌اند، چندان این معادن را منشا خیر و برکت نمی‌دانند. یکی از روستائیان می‌گوید: «کوه‌خواری و برداشت بی‌رویه از معدن خرشک شهرستان رودبار باعث شده در روستای علاوه بر نابودی چندین خانه مردم روستا به خاطر نداشتن امنیت جانی مجبور به تخلیه روستا شدند و همه زمین‌های کشاورزی آماده برای کشت از بین برود و به خاطر خطر ریزش سنگ امکان کاشت وجود نداشته باشد».

یکی دیگر از اهالی روستای خرشک در این باره می‌گوید: «فعالیت‌های معدنی به بهانه اشتغال و اقتصاد استان موجب شده است خاک روستا سست شود. از این هفته گذشته شاهد رانش زمین و پرتاب شدن سنگ‌های عظیم به سمت روستا بوده‌ایم که خانه‌های روستایی را تخریب و موجب از بین رفتن برخی طیور و زمین‌های کشاورزی بوده، هر چند خوشبختانه تلفات جانی نداشته است».

ساخت و سازهای غیراصولی، از بین بردن پوشش گیاهی، برداشت بی‌رویه از معادن و عدم صحیح آبخیزداری از جمله مهمترین عوامل رخداد زمین لغزش ها در گیلان و مازندران بوده است

به گفته او؛ اگر این موضوع برای مسئولان مهم بود اجازه نمی‌دادند هر بار افرادی با بولدوزرها به جان کوه بیافتند و پوشش گیاهی را از بین ببرند و از خاک برداشت کنند. اکنون آرامش روستا به هم خورده است و روستاییان مجبورند روستای پدری خود را ترک کنند.

تکرر رانش در شمال کشور

اما رانش در خرشک اتفاق عجیبی در مناطق خوش آب و هوای شمال کشور نیست. پیشتر نیز بارها رانش‌هایی به دلایل مختلف در دو استان گیلان و به خصوص مازندران رخ داده است.

فعالان محیط زیست گیلان معتقدند، وقوع پی در پی رانش و زمین لغزش در مناطق مختلف گیلان خسارات زیادی به طبیعت و زندگی ساکنین این مناطق وارد می‌کند. به اعتقاد آنها ساخت و سازهای غیراصولی، برداشت بی‌رویه از معادن و عدم صحیح آبخیزداری از جمله مهمترین عوامل رخداد زمین لغزش ها در گیلان بوده است.

چندی پیش نیز رانش زمین در محدوده کتله‌رودبار به توتکابن در محور آزاد راه رشت - قزوین منجر به مسدود شدن این راه مواصلاتی شده است. پیش از این نیز در سال جاری در روستای لیلیم املش و منطقه‌ دیلمان سیاهکل رانش زمین رخ داده بود که منجر به بروز خساراتی شد.

در همین رابطه پانته آ گیاهچی، مدیرکل زمین شناسی و اکتشافات معدنی گیلان می‌گوید: «گیلان به سبب موقعیت جغرافیایی، زمین ساخت، شرایط آب و هوایی و بارندگی و نوع پوشش رسوبی که دارد از جمله مناطقی در کشور است که هر ساله زمین لغزش های فراوانی در آن رخ می دهد و خسارات جانی و مالی فراوانی را به بار می آورد».

رانش اخیر زمین در خرشک اتفاق عجیبی در مناطق خوش آب و هوای شمال کشور نیست. پیشتر نیز بارها رانش‌هایی به دلایل مختلف در دو استان گیلان و به خصوص مازندران رخ داده است

او می‌افزاید: «یکی از عواملی که موجب تشدید زمین لغزش ها می شود، رخداد زمین لرزه ها است. همچنین بارگذاری و باربرداری های غیراصولی بر روی دامنه ها سبب تشدید رخداد زمین لغزش ها می شوند. از این رو مهم ترین عامل برای پیشگیری از وقوع حوادث این چنینی، مطالعه و شناسایی نقاط مستعد ناپایداری دامنه ای، شناسایی دقیق گسل‌ها و اجرای دقیق آیین نامه های احداث سازه و نظارت بر آنها و جلوگیری از هرگونه دستکاری و بر هم زدن نظم طبیعت است».

وضعیت در استان مازندران البته از گیلان نیز بدتر است به طوری که چندی پیش علی‌اصغر احمدی، مدیرکل مدیریت بحران استانداری مازندران اعلام کرده بود که رانش زمین بعد از وقوع سیل، بحرانی جدی در آینده این استان محسوب می‌شود.

به گفته او 300 نقطه استان در سال‌های اخیر در حوزه مسکونی و راه‌ها دچار رانش زمین شده است و ۲۸۰روستای مازندران در خطر رانش زمین قرار دارند.

برخی مهمترین عامل را در رانش زمین در استان مازندران را تجاوز به حریم رودخانه ها، ساخت و سازهای بی‌رویه و خارج از اصول و از بین بردن پوشش گیاهی برای جاده‌سازی و ویلا سازی می‌دانند. حتی یک مطالعه میدانی در سوادکوه، از شهرستان‌های استان مازندران نشان می‌دهد؛ از بین رفتن شمشادها که نقش مهمی در حفظ خاک دارند، موجب رانش و حرکت توده‌ای زمین شده و این امر ارتباط مستقیمی با پوشش گیاهی دارد.

در همین باره سید احسان ساداتی، عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور به ایسنا گفته است: « به بستر رودخانه‌ها برای ساخت و ساز و ایجاد اراضی زراعی و باغی تجاوز صورت گرفته و در مسیر حرکت آب ساختمان و اراضی شالیزاری ایجاد شده است در صورتی که حریم رودخانه و آبراهه باید حفظ شود».

این در حالی است که بسیاری از مدیران شهری و استانی به این هشدارهای محققان بی‌توجه هستند و ترجیح می‌دهند به طمع کسب درآمد، پایه‌های توسعه شهرها را روی زمین‌های لغزان بنا کنند.