مشوق بعدی: چند می‌گیری بچه‌دار شوی؟!

سعیده علیپور

از طرح اختصاص سهام بورس به فرزندان سوم و چهارم به بعد گرفته تا کاهش زمان خدمت سربازی پدر. از وام مسکن 70 میلیون تومانی تا اهدای بسته‌های یک میلیون تومانی برای تأمین هزینه پوشک و پوشاک نوزاد.... اینها گوشه‌ای از طرح‌هایی است که دلواپسان کاهش جمعیت در ایران که اتفاقا شمار زیادی از آنها دستی هم در آتش سیاست‌گذاری در امور کشور دارند هر از چندی برای ترغیب مردم به فرزندآوری از آستین در می‌آورند. سیاست‌هایی که معمولا، نه کسی را تشویق کرده و نه حتی ضمانت اجرایی داشته است.

در آخرین مورد هم، امیرحسین بانکی‌پور، رئیس کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت اعلام کرد که به خانواده‌هایی که فرزند سوم به دنیا بیاورند، زمین 150 تا 200 متری واگذار می‌شود. موردی که نه‌تنها بعید است عملی شود؛  بلکه هر چند اغواکننده به نظر می‌رسد،‌ بسیار نامحتمل است که بتواند خانواده‌ها را در مسیر پرمخاطره فرزندآوری در ایران، ترغیب کند.

نگرانی در خصوص پیری جمعیت

در یکی دو سال اخیر موجی تازه از نگرانی در میان برخی از مسئولان کشور درباره کاهش نرخ زاد و ولد و پیر شدن جمعیت به وجود آمده است. حتی برخی در این زمینه هشدار داده‌ و معتقدند با تداوم وضعیت فعلی، ایران تا ۲۰ سال دیگر به یکی از کشورهای پیر جهان تبدیل خواهد شد و حتی پا را از این فراتر نهاده و می‌گویند؛ تا سال ۱۴۳۰ پیرترین کشور دنیا شویم! گرچه بسیاری این نظر را اغراق‌آمیز و اشتباه ارزیابی می‌کنند، اما با پذیرش روند کاهش نرخ رشد جمعیت در کشور، شرایط، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را دلیل این امر عنوان کرده و راه ‌حلش را هم، نه طرح‌های یک شبه که هیچ ضمانت اجرایی ندارد که ثابت اقتصادی و امنیتی می‌دانند.

روند رشد جمعیت در ایران

ایرانی‌ها از دیرباز به تعدد فرزند علاقه‌مند بودند، هر چند تا اوایل دهه 1330 کثرت مرگ و میر اطفال به دلیل کمبود امکانات و بهداشت، اثر باروری بالا را خنثی می‌کرد و در نتیجه جمعیت به کندی افزوده می‌شد. با بهتر شدن اوضاع بهداشت و درمان در طول یک دوره ده ساله از سال 1335، جمعیت کشور با نرخ متوسط رشد سالانه 3.2 درصد، به 25.7 میلیون نفر در سال 1345 رسید.

این روند رو به رشد بود تا در سال 1345 دولت به طور رسمی سیاست جمعیتی خود را مبنی‌بر تنظیم خانواده و کنترل زاد و ولد اعلام کرد.

 با پیروزی انقلاب اسلامی و تغییرات فرهنگی و اجتماعی در کشور و همچنین متوقف شدن برنامه‌های تنظیم خانواده، روند افزایش جمعیت دوباره سرعت گرفت. به طوری که در نخستین سرشماری رسمی پس از انقلاب، متوسط نرخ رشد سالانه حدود 3.4 درصد و جمعیت 49 میلیون نفر در سال 1365 را ثبت کرد.

روند رشد جمعیت به نحوی بود که مسئولان و سیاست‌گذاران دوباره تصمیم گرفتند تا از آغاز دهه 70 سیاست کنترل موالید و اجرای برنامه تنظیم خانواده را اولویت خود قرار دادند. پس از گذشت سه دهه اما کشور به نرخ رشد 1.6 درصد رسیده و بسیاری را به تکاپو انداخته تا برای ترغیب مردم به فرزندآوری کاری کنند.

هرچند منتقدان سیاست‌های دولت در دهه هفتاد، معتقدند در پیش گرفتن برنامه‌های تنظیم خانواده، عامل کاهش باروری در ایران بود، اما بسیاری از کارشناسان جمعیتی در ایران فرآیند باروری و زاد و ولد را تحت تأثیر عوامل، شرایط و زمینه‌های مختلفی چون افزایش هزینه پرورش فرزندان و فشارهای اقتصادی و نگرانی از ثبات شرایط برای پرورش فرزندان خود می‌دانند.

سیاست‌هایی برای افزایش جمعیت

با افزایش نگرانی‌ها در خصوص کاهش جمعیت جوان کشور، در یک دهه گذشته برخی مسئولان امر طرح‌های پراکنده‌ای را برای تشویق به فرزندآوری ارائه دادند که برخی از آنها همچون؛ اعطای وام و سهام، هیچ ضمانت اجرایی نداشت و برخی از آنها هم چون افزایش مرخصی زایمان زنان شاغل و اعطای مرخصی کوتاه مدت به پدران تنها بخشی از جمعیت شاغلان را پوشش می‌داد و عملا قدم موثری در راستای افزایش جمعیت محسوب نشد.

جدای از طرح اخیر مجلس برخی کارشناسان علاقه‌مندی سیاست‌گذاران کشور به افزایش جمعیت را بدون توجه به وضعیت اقتصادی و منابع زیست محیطی اشتباه می‌دانند

اما در سال گذشته مجلس یازدهم با تشکیل کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده و ارائه طرحی با همین نام وارد میدان شد و در این مدت دو سرفصل جنجالی آن رسانه‌ای شد. اولی محدویت در غربالگری جنین و محدودیت در سقط جنین بود که منتقدان جدی در بر داشت. منتقدانی که معتقد بودند این محدودیت‌ها نه تنها خطر تولد کودکان معلول و بیمار و دارای نقص‌های مادرزادی را زیاد می‌کند و عملا قدمی در جهت افزایش جمعیت جوان فعال مدنظر بر نمی‌داد، که اغلب خانواده‌ها را هم از فرزندآوری دلزده خواهد کرد.

اما طرح دوم که در روزهای اخیر مطرح شد، به اعطای زمین به خانواده‌هایی مربوط بود که فرزند سوم خود را به دنیا می‌آورند. موردی که به نظر می‌رسد با رفع ایراداتی که از سوی شورای نگهبان مطرح شده، مصوب خواهد شد.

امیرحسین، بانکی‌پور، رییس کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده در مورد جزئیات این خبر گفت: «در این طرح اختصاص زمین ۱۵۰ تا ۲۰۰ متری به خانواده‌ها را برای تولد فرزند سوم پیش‌بینی شده و مقرر شد زمین در شهرهای زیر ۵۰۰ هزار نفر و روستاها برای همه در نظر گرفته شود. بر اساس این طرح به خانواده‌ای که در تهران صاحب فرزند سوم به بعد می‌شوند زمینی در یکی از شهرهای زیر ۵۰۰ هزار نفر اختصاص داده می‌شود و اختصاص این زمین حتی به کسانی که در گذشته از طرح‌های مسکن استفاده کردند یا صاحب زمین هستند هم تعلق می‌یابد».

رییس کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده یادآور شد: «البته زمین به دو روش فروش اقساطی و آن هم با قیمت تمام شده و روش دیگر هم به صورت ۹۹ ساله و که مالکیت آن بر عهده دولت است،‌ تعلق خواهد گرفت».

محمد شاه‌محمدی کارشناس جمعیت معتقد است: «سیاست‌های حمایتی از این دست، ممکن است، افراد دهک‌های اقتصادی پایین جامعه را به فرزندآوری ترغیب کند. افرادی که تنها اعطای زمین آن هم به این شکل مشکلات آنها را رفع نمی‌کند و آنها را در مخمصه اقتصادی پیچیده‌تری گرفتار می‌کند».

به اعتقاد این کارشناس ما برای طرح‌های جمعیتی خود باید به کیفیت زندگی خانواده‌ها و فرزندانشان بیندیشیم و صرفا بالا بردن عدد جمعیت را مدنظر قرار ندهیم. او ادامه می‌دهد: «سیاست‌هایی از این دست در شرایط ثبات اقتصادی، وجود بازار کار و تامین امنیت می‌تواند راهکارهای خوبی باشد، اما در این شرایط تنها ممکن است به افزایش جمعیت افراد در دهک‌های پایین جامعه بیفزاید که قطعا افزایش جمعیت مطلوب نیست. چرا که فرزندان این گروه در حداقل شرایط آموزشی بهداشتی، فرهنگی و تغذیه‌ای هستند و در آینده هم ممکن است با انواع آسیب‌های اجتماعی مواجه شوند».

در آخرین طرح کمیسیون مشترک طرح جوانی برای تشویق خانواده‌ها به فرزند‌آوری قرار است به خانواده‌هایی که فرزند سوم به دنیامی‌آورند، زمین 150 تا 200 متری واگذار ‌شود

از چاله به چاه

اما جدای از طرح اخیر مجلس برخی کارشناسان علاقه‌مندی سیاست‌گذاران کشور را به افزایش جمعیت کشور بدون توجه به وضعیت اقتصادی و منابع زیست محیطی اشتباه می‌دانند.

آن طور که شهلا خسروی مشاور وزیر بهداشت گفته است نرخ باروری، طبق آمار ثبت احوال در سال 98 به ۱.۸ فرزند به ازای هر زن رسیده است. گفته شده است این رقم در سال 99 به دلیل شیوع کرونا کمتر هم شده و به مرز 1.6 رسیده است. رقمی که با این میزان افت هم ایران را به پیرترین کشور دنیا بدل نمی‌کند.

در سناریوهای پیش‌بینی شده مرکز آمار ایران،‌ اگر نرخ باروری ۱.۵ فرزند به ازای هر زن باشد، رشد جمعیت تا سال ۱۴۲۵ همچنان ادامه خواهد داشت و جمعیت ایران از مرز ۹۵ میلیون نفر خواهد گذشت که حدود ۱۹ میلیون نفر از آنها (کمتر از ۲۰ درصد) ۶۵ ساله یا بیشترند. در این سناریو جمعیت ۱۵ تا ۶۴ ساله که جمعیت مولد در سن کار است، بیش از ۶۱ میلیون نفر معادل ۶۵ درصد خواهد بود و سال‌ها نیروی کار کافی برای اداره اقتصادی جامعه در اختیار خواهد داشت.

این در حالی است که در حال حاضر نیز با وجود اینکه جمعیت جوان کشور زیاد است، کشور با نیروی بیکار زیادی مواجه است و همین موضوع هم تاثیر بالایی در کاهش گرایش به ازدواج داشته است.

 بحران آب و افزایش جمعیت

براساس تحقیقات، یک درصد افزایش جمعیت به افزایش چهار درصدی تقاضا برای آب منجر می‌شود، چون این جمعیت نیازمند مواد غذایی، شرب، امکانات بهداشتی، صنعتی، خدماتی، توسعه شهری و ... است که تأمین تمام این نیازها بدون مصرف آب امکان‌پذیر نیست.

این در حالی است که ایران با جمعیتی بیش از 82 میلیون نفر منابع آبی محدودی را در اختیار دارد که براساس تخمین مؤسسات بین‌المللی این منابع در سال‌های آتی کمتر هم خواهد شد. موردی که به نظر می‌رسد علاقه‌مندان افزایش جمعیت آن را به کلی از یاد برده‌اند.