«یکی داستانست پرآب چشم»

سعیده علیپور

صدای سهمگین باد در عرصه بیابان، لابه‌لای خیابان‌ها و گذرها و کوچه‌های فرسوده در کنار تصویر رانندگان گم شده در غبار غلیظ جاده و زنان و مردان و کودکانی که لُنگ و شال به دور دهان و گردن پیچیده‌اند و روستاییان ماتم زده در منطقه‌ای که دیگر کمتر روزی آسمانش آبی است، شاید شرحی جدید از آنچه بر سیستان و بلوچستان می‌گذرد نباشد. بیش از 20 سال است که مردم این منطقه توفان‌های سهمگین شن را تجربه می‌کنند. اتفاقی که در روزهای اخیر هم بار دیگر گریبان ساکنان شرق و جنوب شرقی کشور را گرفت و آسیب‌های فراوانی بر آنها وارد آورد.

هر چند بادهای 120 روزه سیستان، برای آنها که هنوز کتاب جغرافیای دوران متوسطه را به خاطر دارند نام آشنایی است، اما برای مردم منطقه سیستان و بلوچستان و مخصوصا روستاییان این خطه «یکی داستانست پر آب چشم».

بادهایی که این روزها به دلیل خشکسالی و تغییرات اقلیمی نه تنها زمان آن افزایش پیدا کرده که مناطق گسترده‌تری از جنوب شرقی و شرق کشور را نیز در بر گرفته است.

گفته می‌شود، پیشتر‌ها بادهای ۱۲۰ روزه سیستان در دوره گرم سال یعنی از ۱۵ خرداد تا ۱۵ مهر به مدت ۱۲۰ روز از ارتفاعات شمال شرقی ایران به سرزمین‌های جنوب شرقی ایران می‌وزد. این باد‌ها که در دامنه جنوبی البرز بسیار مطبوع و خنک بود، پس از عبور از بیابان‌های خشک دشت کویر و دشت لوت بسیار گرم و خشک شده و در سیستان و بلوچستان پوشش گیاهی را از بین می‌برد و خسارات جبران ناپذیری را به بار می‌آورد. اما چند سالی است که وزش بادهای ۱۲۰ روزه در منطقه سیستان به بیش از ۲۰۰ روز در سال هم رسیده است و این یعنی مردم سیستان ۲۰۰ روز از ۳۶۵ روز یک سال‌شان را با ‌توفان، گرد و خاک، آسمانی تار و تیره، خانه‌هایی پراز گرد و غبار و نفس‌هایی به شماره افتاده سپری می‌کنند.

این در حالی است که در دو دهه گذشته نه تنها برنامه‌های توسعه‌ای در کشور نتوانسته از شدت و قدرت این بادها بکاهد که خشک شدن بستر تالاب بین‌المللی هامون و همچنین رودخانه هیرمند کانون‌های گرد و غبار در این منطقه را بیشتر هم کرده است.

مراجعه ۱۳۰ بیمار به مراکز درمانی بر اثر توفان اخیر

در حالی که زمستان به میانه رسیده و در این فصل سال نباید انتظار توفان شن در این منطقه را داشت، گزارش‌ها حکایت از آن دارد که از روز پنج‌شنبه وزش باد شدید و توفان شن استان‌های شرق و جنوب شرقی کشور را درگیر کرد و خسارات بسیاری را به زیرساخت‌های استان سیستان و بلوچستان و کرمان زد.

بر اساس آخرین گزارش‌ها بر اثر وزش باد شدید و توفان شن با سرعت به بیش از ۱۰۰ کیلومتر طی روزهای گذشته در استان سیستان و بلوچستان و کرمان بسیاری راهی بیمارستان شدند به طوری که آلودگی ناشی از این گرد و غبارها در شهرستان ریگان به پنج برابر حد استاندارد رسید و ده‌ها نفر از روستائیان و شهروندان را به دلیل مشکلات تنفسی راهی بیمارستان شدند. همچنین مجتبی خالدی سخنگوی سازمان اورژانس کشور دیروز از مراجعه ۱۳۰ بیمار تنفسی، قلبی و چشم بر اثر وزش باد و گرد و خاک تنها در شهرستان زابل استان سیستان و بلوچستان به مراکز درمانی و بهداشتی خبر داد. مدیرکل هواشناسی سیستان و بلوچستان با بیان اینکه وضعیت آلودگی در چهار شهرستان زابل، هامون، ایرانشهر و چابهار در سطح خطرناک قرار دارد، گفت: «سرعت وزش باد در زابل به ۱۰۱ کیلومتر بر ساعت رسید و دید افقی در محدوده فرودگاه این شهر را به ۸۰۰ متر کاهش داد».

محسن حیدری ادامه داد: «علاوه بر وزش باد شدید، گردوغبار گسترده نیز که از مناطق مرکزی کشور به سیستان و بلوچستان نفوذ کرده اکثر شهرها و روستاهای استان را درگیر و شعاع دید افقی در اکثر شهرها را به‌شدت کاهش داده به‌طوری‌که دید افقی در شهرهای زابل، خاش، راسک، سراوان و زاهدان به محدوده هزار متر ودر شهر نصرت‌آباد زاهدان نیز به ۵۰۰ متر کاهش یافت».

این در حالی است که بر اساس آخرین خروجی نقشه‌های پیش‌یابی و مدل‌های جوی انتظار می‌رود در ادامه روز همچنان وزش باد و گردوخاک در زاهدان ادامه داشته باشد.

‌توفان‌های حامل ویروس آسم

در حالی که این روزها استان‌های مختلف کشور از جمله سیستان و بلوچستان درگیر شیوع بیماری کرونا هستند، وزش باد همراه با مشکلات تنفسی بر بحران افزوده است. به طوری که گفته می‌شود بیماری‌های چشمی و تنفسی عمده عوارض ناشی از استنشاق هوای آلوده به گرد و غبار این بادهاست. از طرفی کارشناسان معتقدند علت شمار زیاد مبتلایان به بیماری سل در زابل همین بادهای‌ست که حامل ویروس این بیماری به شهرهای شمال استان است‌.

اداره کنترل سل و جزام وزارت بهداشت نیز با تایید اینکه سیستان و بلوچستان و زابل بیشترین مبتلایان به بیماری سل را در کشور دارند، اعلام کرده است: ‌همسایگی ایران با دو کشور افغانستان و پاکستان که در زمره 22 کشور High Burden دنیا هستند، با شیوع بالای سل مقاوم به چند دارو، ضرورت توجه بیش از پیش ما را به این بیماری متذکر می‌شود.

*ضرورت تثبیت شن‌های روان

به گفته کارشناسان محیط زیست سیستان و بلوچستان 28 کانون بحرانی فرسایش بادی در استان وجود دارد که نیازمند عملیات بیابان زدایی است‌.

در حالی که گفته می‌شود روند اجرایی عملیات بیابان‌زدایی در سیستان و بلوچستان، سابقه طولانی دارد، اما به گفته برخی از کارشناسان این برنامه‌ها به دلیل عدم تداوم با توفیق همراه نبوده است.

یک کارشناس بیانان زدایی می‌گوید: «تنها راهکار برای تثبیت شن‌های روان کشت گیاهان مقاوم به خشکی از نوع بوته‌ای و درختچه‌ای است».

به گفته یک کارشناس، ایران که در عرصه جهانی کشوری پیشکسوت در امر بیابان‌زدایی بود، اکنون در بین کشورهای رو به توسعه در رده اول در زمینه فرسایش نزول کرده است و سیستان و بلوچستان نیز قربانی همین موضوع است

امیرحسین لقمان ادامه‌ می‌دهد: «ریزگردها فضای کشور را اشغال کرده‌ و کل اقلیم خلیج عمانی و بخش گسترده‌ای از اقلیم ایران - تورانی، فلات مرکزی، جنوب شرق و غرب کشور، سیستان، جنوب خراسان تا شاهرود، قم و حتی نزدیک پایتخت را فراگرفته است». این کارشناس بیابان‌زدایی با تاکید بر اعمال مدیریت ناکارآمد در مهار ریزگردها و شن‌های روان، گفت: «تجربیات سنگین و طولانی در کویر و عرصه شن‌های روان، فارغ از عملیات قیرپاشی و صرفا با استفاده از گیاهان متنوع مقاوم به خشکی و سطوح آب‌گیر باران وجود دارد، به عنوان نمونه منطقه یخ‌آب که از قم تا اردستان ادامه دارد سطحی معادل ۲۶۱ هزار هکتار کار بیولوژیک و با محوریت گیاهان مقاوم به خشکی (درختچه و بوته) و سطوح آب‌گیر باران بدون استفاده از قیر مذاب (مالچ نفتی) اجرا و شن‌های روان مهار شد و همانند این برنامه در شن‌زارهای یزد، کرمان، سیستان، جنوب خراسان تا سمنان اجرا شد اما مدیریت ناکارآمد منجر به بهم‌ریختگی نظام بیولوژیک مذکور شد و کشور که در زمره کشور پیشکسوت در امر بیابان زدایی در عرصه جهانی بود، اکنون در بین کشورهای رو به توسعه در رده اول در زمینه فرسایش نزول کرده است و سیستان و بلوچستان نیز قربانی همین موضوع است».

خسارت‌های اقتصادی ناشی از ‌توفان

بر اساس گزارش‌های مردمی و مسئولان محلی استان کرمان، شدت وزش باد در مسیرهای ارتباطی مشترک سیستان و بلوچستان با این استان به حدی بود که مسیر زاهدان-کرمان برای ساعاتی بسته شد.

شهرستان کویری ریگان که پس از خوزستان دومین نقطه کانون بحران فرسایش بادی در کشور به شمار می‌رود در آخرین روز هفته گذشته شرایط سختی را به همراه داشت.

عصر روز جمعه نیز ‌توفان قطار مسافربری محور زاهدان-کرمان را از ریل خارج کرد اما در این حادثه کسی آسیب ندید. ‌توفان شن همچنین باعث قطع برق در برخی از نقاط کرمان و سیستان و بلوچستان و خسارت به تاسیسات برق هم شد.

از بین رفتن محصولات کشاورزی

بر اساس گزارش خبرگزاری‌های، ‌توفان شدید روزهای اخیر در جنوب شرقی کشور محصولات کشت‌شده در زهکلوت و جازموریان در استان کرمان را از بین برده است. باعث از بین رفتن ۸۰ درصد از محصولات جالیزی، شامل گوجه و هندوانه در این منطقه شده است. در همین رابطه احمد از کشاورزان این منطقه با بیان اینکه خشکسالی و ریزگرد کشاورزی سیستان را در معرض فروپاشی کامل قرار داده است گفته است که تقریبا می‌توان گفت که کشاورزی سیستان از بین رفته و دیگر امیدی به این بخش نیست. اگر چه دولت در حال اجرای طرح انتقال آب با لوله له مزارع است اما به نظرم اگر ریزگردها کنترل نشوند، نمی‌توان بهره وری مناسبی از کشاورزی داشت‌. به گفته او این توفان‌ها علاوه بر خشک کردن گیاهان، سبب ریزش گل‌ها و کاهش شدید میزان تولید می‌شود، ممکن است حتی از یک مزرعه چند هکتاری یک تن محصول هم برداشت نشود.

چند سالی است که وزش بادهای ۱۲۰ روزه در منطقه سیستان به بیش از ۲۰۰ روز در سال هم رسیده است و این یعنی مردم سیستان ۲۰۰ روز از ۳۶۵ روز یک سال‌شان را با ‌توفان، گرد و خاک سپری می‌کنند

این کشاورز می‌گوید: «حدود ۲۰ سال است که سیستان گرفتار خشکسالی شده و به نظر من همینطور به حال خودش رها شده چرا که اگر به حال خودش رها نمی‌شد و دلسوزی می‌داشت اوضاع اینگونه نبود».

تراژدی غم‌باری که قریب به 20 سال است در این منطقه تکرار می‌شود، اما هر بار با پایان توفان‌ها مردم دوباره به زندگی پر مشقت خود ادامه می‌دهند و مسئولان نیز با دنیایی از آمار مراجعان بیماران تنفسی، خسارات کشاورزی و راهداری، توزیع ماسک و بسته غذایی پرونده عملکرد خود را می‌بندند.