ضرورت فراگیری و آموزش خود مراقبتی به کودکان

فائزه ناصح، دکترای روانشناسی عمومی 

امروزه باتوجه به افزایش آسیب‌های اجتماعی در بین کودکان و نوجوانان و اخبار مربوط به آزار و اذیت کودکان، جای خالی برنامه‌های مشخص از جمله «آموزش‌های خود مراقبتی» برای کاهش چنین آسیب های اجتماعی به شدت احساس می‌شود. در این نکته تردیدی نیست که متاسفانه در جامعه هنوز آنگونه که شایسته است و انتظار می‌رود به کودکان و حقوق حمایت از آنان توجه جدی نمی‌شود. از اینرو واجب است از طریق آگاه‌سازی و آموزش‌های مناسب در جهت محافظت و پیشگیری از آزارهای جسمی و جنسی فرزندانمان گام برداریم تا آنان را در این زمینه واکسینه کنیم. متاسفانه نظام آموزشی کشور در خصوص این موضوع دچار نقص و قصورهای متعددی است؛ هرچند آموزش و پرورش نقش کلیدی و خطیری را برعهده دارد اما به دلیل آنکه دستگاه تعلیم و تربیت دارای نواقص  و کم‌کاری‌های بیشماری است و تغییر و تحولات آموزشی در آن نیز  تغییرات بنیادین را می‌طلبد،  بنابراین در چنین شرایطی والدین باید با کمک مشاورین و متخصصین کارآزموده برای حفظ و مراقبت از فرزندانشان به برنامه ریزی و اجرای فعالیت‌های پیشگیرانه و آموزش‌ مهارت‌های از خود مراقبتی بپردازند و با اجرای برنامه‌های آموزشی توانمندساز جهت مصون ماندن فرزندانشان دربرابر آسیب‌های اجتماعی قدم بردارند. در روانشناسی «خود مراقبتی» همان پیشگیری از طریق آموزش است؛ یعنی اینکه ما برای حفظ سلامت و شادابی خود آگاهانه و هدفمند کارهای روزمره‌ِی کوچکی را برای خود، خانواده و یا دیگران انجام دهیم تا زندگی سالمتر و بهتری را پیش‌رو داشته باشیم و به این ترتیب از سلامت جسمانی و روانی خود محافظت کنیم. «خود مراقبتی» به وضوح موجب افزایش کارایی و مهارت‌های فردی می‌شود؛ در واقع «خود مراقبتی» یکی از مهارت‌های مهم زندگی است که به کودکان و نوجوانان ما کمک می‌کند تا مسیر زندگی را راحت‌تر و با خطرات و آسیب‌های اجتماعی کمتری سپری کنند و به همین ترتیب درصد موفقیتشان را در زندگی بالاتر ببرند. بر همین اساس روانشناسان و رواندرمانگران توصیه می‌کنند تا تمامی والدین و اولیاء نسبت به آموزش‌های خود مراقبتی در فرزندانشان حساس باشند و در جهت بالابردن آگاهی فرزندانشان در این مسیر اهتمام ورزند. بر اساس تحقیقات و پژوهش‌های انجام شده روانشناسان اظهار دارند که «خود مراقبتی» دارای ابعاد و انواع مختلفی  از جمله: خود مراقبتی جسمی، روانی، عاطفی و معنوی می‌باشد؛ به همین ترتیب موضوع تربیت جنسی کودکان یکی از مهمترین مباحثی است که در حوزه خود مراقبتی مطرح می‌شود که واجب است والدین با راهنمایی مشاورین اطلاعات لازم درباره‌ِی مراقبت‌های جنسی و اجتماعی را به فرزندنشان آموزش دهند؛ آشنایی فرزندان با مکان‌های خصوصی بدنشان در خلال‌ سال‌های اولیه زندگی کودک باید صورت پذیرد و از اینرو متخصصین روانشناسی در حوزه کودک و نوجوان بهترین سن برای آغاز چنین آموزش‌هایی را سن چهار یا پنج سالگی می‌دانند؛ والدین در حین آموزش مهارت‌های خود مراقبتی باید بر جملاتی از قبیل اینکه « هر فردی بخش‌هایی در بدن خود دارد که حریم خصوصی وی است و هیچ کس حق دست زدن به این بخش‌های بدن را ندارد» و همچنین «اگر فردی سعی کرد به بدن تو نزدیک شود باید حتما به پدر و مادر اطلاع بدهی» تاکید کنند.

بر اساس مطالب ذکر شده متخصصین روانشناس معتقدند آموزش‌های فراگیری مهارت‌های «خود مراقبتی» برای کودکان بهتر است در قالب بازی و داستان‌سازی صورت گیرد؛ شیوه‌ی آموزش نباید به گونه ای باشد که سبب تحریک بیش از حد کنجکاوی کودکان شود و برای آنان اشتغالات ذهنی ایجاد کند. همچنین باتوجه به مراحل تحولی-رشدی کودکان، اغلب آنان در بازه سنی سه تا چهار سالگی از روی کنجکاوی با پرسش‌هایی درمورد جنسیتشان و مسایل جنسی وقت می گذرانند و در این دوره‌ی سنی اصرار بر محرمانه نگه داشتن بدنشان از دید دیگران را نیز دارند و از عریان بودن اندامشان در ملاء عام احساس شرم می‌کنند؛ در همین راستا متخصین حوزه روانشناسی به والدین توصیه می‌کنند تا این حالت را در حد طبیعی در کودکان و فرزندانشان تقویت کنند تا آنها در سنین بالاتر و در دوران نوجوانی و جوانی به بی‌پروایی جنسی کشیده نشوند. همچنین لازم است والدین بستری حمایتی و عاطفی را فراهم آورند تا هرگاه فرزندان با مساله یا مشکلی روبرو شدند بتوانند بدون ترس از تنبیه یا سرزنش شدن آن را با والدین و مراقبان خود در میان بگذارند تا از راهنمایی و حمایت آنان بهره مند شوند.