سلفیتیس، بیماری فضای مجازی

آذر فخری، روزنامه‌نگار

روزگاری پیش از اختراع عکاسی، نقاشی از چهره که به آن پرتره می‌گویند، رواج داشت. البته برای همه امکان داشتن تصویری نقاشی شده از چهره؛ تمام‌رخ، نیم‌رخ، ایستاده یا نشسته وجود نداشت، فقط برای آن عده‌ای ممکن بود که می‌توانستند دستمزد نقاش را بپردازند و آن‌قدر هم وقت داشتند که مدام بایستند و ژست‌های مختلف بگیرند برای نقاش، تا یکی دو تا پرتره خوب از آن‌ها دربیاید برای سالن پذیرایی یا بالاسر بخاری دیواری. پرتره‎هایی که این روزها، تبدیل به آثار هنری و عتیقه شده‎اند و ما آن‎ها را بیشتر در موزه ها می‎بینیم.

همین هنرمندان، سلف-پرتره هم داشتند؛ از چهره‎های خودشان نقاشی می‎کردند. مثل ونگوگ که پرتره‌های صورتش، از پرتره‎های دیگر مشهورتر است. شاید سلف-پرتره‌های ونگوگ، در بین سلف-پرتره‌های دیگر نقاشان، مشهورتر باشد. اما چرا ونگوگ را مثال می‌آوریم؟ ونگوگی را که همیشه احساس می‌کرد نادیده گرفته می‌شود که دوست داشته نمی‌شود که جدی گرفته نمی‌شود. این ونگوگ، از چهره خود نقاشی می‌کشد؛ آن‌هم با گوش بریده!

پس حتما در سلفی‌نگاری (نقاشی یا عکاسی)، باید چیزی بیمارگونه وجود داشته باشد. چیزی، حسی که فرد را وادارد از ناگهانی‌های مختلف، در زمان‌ها و مکان‌های مربوط و نامربوط تصویر خود را روی پس زمینه یا در اصل زمینه، ثبت کند.

سلفیتیس  بیماری عصر جدید

پدیده سلفی‌نگاری، به‌شدت شایع و فراگیر است و چنان رقابتی در این زمینه وجود دارد که افراد، به‌خصوص جوانان دست به هر کاری می‌زنند تا سلفی منحصر به‌فردتر و یگانه و بی‌مانندتری از خود برجای بگذارند و برخی از آنان، حتی در این راه جان خود را از دست داده‌اند یا به جان دادن دیگران، بی‌توجه مانده و مشغول سلفی گرفتن با مرگ شده‌اند!

همین رفتارهای پرخطر برای سلفی نگاری، توجه روان‍شناسان و جامعه‌‍شناسان را به خود جلب کرد. در آغاز، متخصصان آسیب‌شناسی و روان‌شناسان روسیه اعلام کردند تب سلفی موجب اختلالات روانی جدی می‍شود. رسیدن به نتیجه‌ای با عنوان «اختلال روانی»، چندان عجیب به نظر نمی‌رسد؛ درعروسی وعزا، در بیمارستان و گورستان، از جهنمی‌ترین موقعیت‌ها گرفته تا بحرانی‌ترین درگیری‌های خیابانی، سلفی‌گیران حضور فعال دارند. به این ترتیب، اکنون پدیده افراط در سلفی‌گرفتن، تهدیدی جدی برای سلامت روانی سلفی‌نگارانی محسوب می‍شود که به طرزی افراطی و بیمارگونه، با این مساله درگیرند.

سلفی‌گرفتن افراطی، اکنون یک نوع اختلال روانی شناخته شده است. انجمن روان‌پزشکی آمریکا، تمایل به گرفتن عکس‌های سلفی را نوعی اختلال با اصطلاح سلفیتیس (Selfitis) معرفی کرده است.

این انجمن در گزارشی، تمایل به عکس‌گرفتن از خود یا سلفی‌نگاری را به‌عنوان اختلال روانی تایید کرده و آن را با اصطلاح سلفیتیس معرفی کرده است. سلفیتیس در واقع تمایل وسواسی-اجباری برای گرفتن عکس‌های سلفی و آپ‌لود آن‌ها در شبکه‌های اجتماعی برای جبران کمبود عزت نفس و شکاف حاصل از فقدان صمیمیت است و در سه سطح لب مرزی، حاد و مزمن رده‌بندی می‌شود.

در سال 2013، کلمه «سلفی» وارد فرهنگ لغت انگلیسی آکسفورد شد. هر چند قرن‌هاست که افراد پرتره خودشان را نقاشی می‌کنند یا از خودشان عکس می‌گیرند، ولی سلفی‌های سریع در زندگی معاصر فراگیر شده است. اما چرا یک عکس ساده و سرگرم‌کننده، نشانه اختلال روانی و وسواس است؟

انجمن روان‌شناسان آمریکا می‌گوید:  اگر دائما تلفن همراه‌تان را در دست دارید و مدام در حال عکس گرفتن از خودتان هستید، احتمالا از سلفیتیس رنج می‌برید!

پژوهش‌هایی در هند

دو محقق هندی به نام «بالاکاریشنان» و «گریفیتس» رفتار بیش از 600 دانشجوی هندی را بررسی و سلفیتیس را به سه سطح حاد، مزمن و مرزی تقسیم‌بندی کرده‌اند. آن‌ها برای انجام پژوهش خود، «مقیاس رفتار سلفیتیس» را ایجاد کرده‎اند که با چند زیرشاخه که علت‎های سلفی گرفتن را. رده‌بندی می‌کند.

این دو محقق، کارشان را با بررسی 225 دانشجو آغاز کردند و سپس یافته‌های خود را در یک گروه 400 تایی دیگر بررسی کردند. ارتقای محیطی، رقابت اجتماعی، جلب توجه، تعدیل خلق‌وخو، اعتماد به‌نفس و انطباق اجتماعی، شش عامل اصلی سلفی‌گرفتن بودند و برای مقیاس رفتار سلفیتیس استفاده شدند تا سطح سلفیتیس را در هر یک از گروه‌های آزمایش مشخص کند.

این دو محقق هندی در نهایت به سه سطح در مورد سلفی‌نگاری دست یافتند: لب مرزی؛ شامل افرادی می‌شود که روزی سه عکس سلفی از خود می‌گیرند، اما آن‌ها را در شبکه‌های اجتماعی نمی‌گذارند. سلفیتیس حاد که حداقل روزی سه عکس سلفی در شبکه‌های اجتماعی می‌گذارند.

اما اگر فرد اشتیاق غیر قابل کنترلی برای گرفتن روزانه 6 عکس از خود و ارسال آن‌ها به شبکه‌های اجتماعی را تجربه کند، به اختلال روانی سلفیتیس مزمن دچار شده‌ است.

سلفی‌بازها چه کسانی هستند؟

دکتر سعید آزادی‌عصر، روان‌شناس بالینی و مشاور خانواده، ضمن اشاره به این نکته که مثل تمام مواردی از این دست، پژوهش خاصی در زمینه اختلال سلفیتیس در ایران صورت نگرفته، می‌گوید:  افراد با هر شخصیت و با هر ویژگی فردی می‌توانند به گرفتن سلفی علاقه‌مند باشند. سلفی‌گرفتن یک پدیده نوظهور است و در ایران، پژوهش و تحقیق خاصی مبنی بر این‌که افراد با چه ویژگی‌های شخصیتی بیشتر به گرفتن سلفی روی می‌آورند، انجام نشده و اتفاق نظری هم در این مورد وجود ندارد. پس در مورد جوانان ایرانی، نمی‌توان با قطعیت در این‌باره نظر داد. اما احتمالا افرادی که خیلی به گرفتن سلفی گرایش دارند و به‌طورافراطی از آن استفاده می‌کنند، شاید افرادی باشند که مایلند دیده شوند و به دنبال جلب توجه هستند.

افرادی که رگه‌های خودشیفتگی در شخصیت آن‌ها غالب‌تر است به گرفتن سلفی تمایل بیشتری نشان دهند. هر چند دیده شده که شخصیت‌های دوری‌گزین هم برای رسیدن به برخی خواسته‌های‌شان، از این روش استفاده می‌کنند. احتمال این‌که افراد با اعتماد به‌نفس پایین هم به این کار علاقه زیادی نشان دهند زیاد است.

سلفی‌بازهای خودشیفته

آزادی‌عصر ابتدا به سراغ افراد خودشیفته می‌رود که معمولا اعتماد به‌نفس پایینی دارند و این ضعف را با رفتار خودشیفته مآبانه جبران می‌کنند. آن‌ها خود را محور همه چیز می‌دانند و تنها دیدگاه‌ها و تمایلات خودشان را قبول دارند و تلاش می‌کنند خود را برتر و بالاتر از دیگران نشان دهند. سلفی‌گرفتن می‌تواند یکی از نمودهای رفتاری در افراد خودشیفته باشد. آن‌ها با گرفتن یک تصویر ساده از خود، توجه دیگران را جلب می‌کنند و سعی در نشان دادن و مطرح کردن خودشان دارند.

افراد خودشیفته سعی می‌کنند محیط پیرامون خود را کنترل کنند. این افراد همیشه انتظار دارند بقیه تسلیم نظرات، علایق و خواسته‌های آن‌ها باشند. هر تایید نشدن و نه شنیدنی، می‌تواند آن‌ها به هم بریزد. گاهی این به هم ریختگی به حدی است که افرادی را که آن‌ها را تایید نکرده یا به آن‌ها نه گفته‌اند طرد می‌کنند و اگر یک نفر به آن‌ها بگوید سلفی که از خودت گرفتی خوب نیست یا به‌شدت ناراحت می‌شوند یا سعی می‌کنند خلاف آن‌را ثابت کنند: عکسی که گرفته‌اند ایده‌آل است!

سلفی‌بازهای منزوی

این روان‌شناس می‌گوید سلفی‌گرفتن فقط کار افراد خودشیفته نیست. منزوی‌ها هم به سلفی علاقه دارند، اما از جهاتی دیگر. این افراد کمتر در جمع حضور پیدا می‌کنند و اگر هم در جمعی حاضر شوند سعی می‌کنند حتی‌الامکان دیده نشوند. عمدتا افرادی خجالتی و کم حرف‌اند، کمتر نظر می‌دهند و اگر هم سوالی از آن‌ها بشود خیلی کوتاه پاسخ می‌دهند. این افراد خیلی دوست دارند دیده شوند و مورد توجه قرار بگیرند اما چون در ارتباطات اجتماعی واقعی و زنده، توانمند نیستند و هنگامی که مستقیم دیده می‌شوند اضطراب سراغ‌شان می‌آید، تمایلی به حضور فیزیکی در جمع ندارند و از حضور در دنیای مجازی احساس راحتی بیشتری می‌کنند. اینان در شبکه‌های اجتماعی، فعالیت بیشتری دارند. درواقع گرفتن سلفی روش غیرمستقیمی است که باعث می‌شود این افراد احساس کنند در جمع هستند و دیده می‌شوند، اما نه به‌طور مستقیم.

اگر مخالفید، اعلام کنید

گاهی ممکن است در جمع یا گروهی قرار بگیریم که  یکی یا عده ای از افراد آن گروه، به سلفی کردن علاقه داشته باشند. در چنین شرایطی اگر مایل به سلفی‌گرفتن نیستید، همان لحظه از کسی که می‌خواهد عکس بگیرد خواهش کنید اجازه دهد شما از جمع خارج شوید و بعد عکس بگیرد.

 واکنش شما باید آنی و قاطعانه است. نگران باشید که ممکن است با مطرح‌کردن عقیده و خواسته‌تان دیگران ناراحت شوند. این حق شماست که نظرتان را در این باره بگویید و در کمال خونسردی روی نظرتان پافشاری کرده و رک و صریح بگویید که علاقه‌ای به این کار ندارید و ترجیح می‌دهید آن‌را انجام ندهید. رک‌گویی، بی‌احترامی نیست. فرد می‌تواند با رعایت ادب و احترام اجتماعی، حق شخصی‌اش را هم محفوظ نگه دارد.

سلفی‌نگاری خلاقانه  و نه بیمارگونه

سلفی‌گرفتن مثل بسیاری از پدیده‌های نوظهور، هم می‌تواند سویه‌های منفی داشته باشد، هم جنبه‌های مثبت، مفید و سازنده. هر فردی اگر به سهم خود هنگام سلفی‌گرفتن خلاقیتی به خرج دهد، عکس سلفی می‌تواند یک پیام آموزشی در برداشته باشد.

 بهتر است هنگامی که سلفی می‌گیریم صفات و رفتار پسندیده را نشان دهیم؛ آراستگی یا لبخندی مهربان را نشان دهیم، با این روش، به مخاطب خود انرژی و حس و حال مثبت منتقل می‌کنیم یا یک اندیشه و پیام مثبت و آموزنده به او ارائه می‌دهیم.اگرپشت هر سلفی، یک هدف انسانی و جمعی وجود داشته باشد، می‌توانیم آن‌را به یک پدیده مثبت بشری تبدیل کنیم که افراد به‌وسیله آن می‌توانند به یکدیگر نیرو، انرژی و الگوهای مثبت ارائه دهند.