تقابل تهران - آنکارا در آشفته بازار دمشق

نهال فرخی 

ایران و ترکیه دو همسایه تاریخی هم هستند. دستکم برای دهه‌ها این دو کشور دوران رقابت و دوستی را توامان گذراندند اما شاید کمتر تحلیلگری می توانست تصور کند بعد از 7 اکتبر 2023 و در شرایطی که شاید مساله مشترک اسرائیل آن دو را باید به هم نزدیک تر می‌کرد اما از یکدیگر دورتر کرد.

در واقع ایران و ترکیه پس از تنش دیپلماتیکی که به دنبال اظهارات‌هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، در مورد سیاست‌های تهران در سوریه ایجاد شد، مقامات سفارتخانه یکدیگر را احضار کردند.  وزیر خارجه ترکیه در مصاحبه‌ای با شبکه الجزیره قطر که هفته گذشته منتشر شد، سیاست خارجی ایران مبتنی بر حمایت از گروه‌های شبه‌نظامی را «خطرناک» توصیف کرد و گفت که این سیاست باید تغییر کند.

ادعاهای وزیر خارجه ترکیه چه بود؟

فیدان در این مصاحبه گفته بود: «اگر شما در حال ایجاد نگرانی در یک کشور سوم هستید، کشورهای دیگر نیز می‌توانند با حمایت از گروه‌هایی در کشور شما برای شما دردسر ایجاد کنند.»

وزیر خارجه ترکیه هم چنین سیاست منطقه‌ای ایران را اشتباه خواند و مدعی شد که ممکن است این سیاست گاهی پیروزی‌هایی به همراه داشته باشد اما در بلند مدت هزینه‌های سنگینی را به ایران و منطقه تحمیل می‌کند.

فیدان  هم چنین با تهدید ضمنی ایران گفت: اگر شما با حمایت از یک گروه در کشوری به دنبال ایجاد ناراحتی در آن کشور باشید، کشور دیگری نیز با حمایت از گروههای داخل کشورتان شما را ناراحت می کند. یعنی در دنیا دیگر هیچ چیزی پنهان نیست. قابلیتهایی که شما دارید دیگران هم دارند. بر همین اساس اگر می خواهید که به شیشه شما سنگ نزنند، به شیشه دیگران سنگ نزنید.

احضارهای متقابل در تهران و آنکارا

در پی این اظهارات، وزارت امور خارجه ایران روز سه‌شنبه حجابی کرلانگچ، سفیر ترکیه در تهران، را احضار کرد.

تهران اعلام کرده بود که به آقای کرلانگچ گفته شده «منافع مشترک دو کشور و حساسیت شرایط منطقه‌ای ایجاب می‌کند که از بیان اظهارات نادرست و تحلیل‌های غیرواقعی که می‌تواند منجر به اختلاف و تنش در روابط دوجانبه شود، پرهیز شود.»

اما به صورت متقابل ترکیه نیز کاردار سفارت ایران را احضار کرد و اونجو کِچلی، سخنگوی وزارت امور خارجه ترکیه در این باره گفت: « کاردار سفارت ایران در آنکارا را به وزارتخانه دعوت کردیم. در این دیدار موضوعات دوجانبه مورد بحث و بررسی قرار گرفت، همچنین اتهامات برخی مقامات ایرانی علیه ترکیه نیز مطرح شد.» 

وی با بیان این‌که «اخیرا مقامات ایرانی انتقادات خود از ترکیه را بیشتر به طور علنی مطرح می‌کنند»، گفت:« معتقدیم که مسائل سیاست خارجی به هیچ وجه نباید به عنوان ابزاری برای سیاست داخلی مورد استفاده قرار گیرد.»

پای کشور سوم در میان است

شاید آن چه اکنون در رابطه دو کشور می گذرد را بتوان بی سابقه ترین دوره تنش میان تهران و آنکارا دانست؛ آن هم در شرایطی که به نظر می رسد در تمام این موارد پای کشور دیگر یعنی سوریه نیز در میان است.

چنان چه حتی فیدان در بخشی دیگر از سخنان تحریک آمیز خود درباره ایران نیز گفته بود که برخی گروههای مشخص در ایران به موضوع سوریه و عراق از زاویه برد و باخت می نگرند اما به طور کلی در حاکمیت ایران انسانهای عاقلی هستند که نگاه متفاوتی به موضوع دارند.با وجود افزایش مشکلات در سوریه، روسیه و ایران نمی توانند آنجا کاری انجام دهند. مشکلات کشورها را خودشان باید حل کنند.

در واقع وزیرخارجه ترکیه دستکم دو کشور سوم ترکیه و سوریه را در این بین دخیل دانسته بود.

کما این که  اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، در هفته جاری تأیید کرده بود که دو کشور در برخی موضوعات اختلاف نظر دارند. 

بقایی هم چنین گفته بود که: «ما برای روابط دوجانبه خود با ترکیه اهمیت زیادی قائل هستیم. متأسفانه اظهاراتی که بارها از آنکارا شنیده‌ایم، بسیار غیرسازنده بوده است و ضروری بود که ایران به‌صورت قاطع و شفاف موضع خود را در این زمینه بیان کند.شاید لازم باشد دوستان ترک ما درباره سیاست‌های رژیم صهیونیستی (اسرائیل) در سوریه و منطقه بیشتر تأمل کنند.»

او البته تصریح داشت که:« در عین این که برای روابط دو جانبه با ترکیه ارزش بسیار بالایی قائلیم، رویکردهایی که مبتنی بر فرافکنی و مقصریابی در تحولات سوریه باشد را نمی‌پذیریم. انتظار داریم کشورهایی که دارای نقش و دخالتهایی در تحولات سوریه هستند، به مسئولیتهای خود عمل کنند و از اظهارات غیرواقع خودداری کنند.»

بقایی  درباره احضار سفیر ایران در ترکیه نیز گفت: «سفیر ما در آنکارا به وزارت امور خارجه ترکیه دعوت شده بود. کما اینکه ما نیز قبل از آن در پی اظهارات ضد ایرانی وزیر امور خارجه ترکیه همین کار را کرده بودیم. متعاقب آن وزارت امور خارجه در ترکیه سفیر ما را احضار کرد. ما مواضع خود را به صراحت گفتیم. در دیدار وزرای امور خارجه ایران و ترکیه در حاشیه نشست وزرای امور خارجه کشورهای اسلامی در جده گلایگی‌های خود را به صراحت بیان کردیم و گفتیم که مقصریابی در تحولات جاری سوریه را نمی پذیریم و همه کشورها باید مسئولیت‌های خود را بپذیرند و از بیان اظهاراتی که غیرواقع است و هم باعث پیچیده شدن مسائل می شود خودداری شود.» 

برخی کارشناسان معتقدند که ترکیه به عنوان بازیگردر آشفته بازار شام  نقش‌آفرینی کرد و توانست در درجه اول، روسیه و در درجه دوم، ایران را مجاب کند تا حرکتی که در سوریه شروع شده بود را متوقف نکنند؛ درنهایت نیز روسیه مقاومت چندانی نکرد و ایران نیز در برابر حرکت مخالفین اسد قرار نگرفت

پیام‌های معنادار ایران به ترکیه

با توجه به اظهارات طرفین باید به این نتیجه‌گیری رسید که مهم ترین عامل تنش در روابط ایران و ترکیه در دور تازه خود را باید از زمان سرنگونی حکومت بشار اسد در سوریه ارزیابی کرد. در شرایطی که آنکارا از حاکمان جدید سوریه حمایت می‌کند، تهران برای سال‌ها حامی خاندان اسد بود و به نظر می رسد همین اختلاف جدی و ریشه ای باعث شده است که اکنون روابط سردی میان دو کشور به وجود آید.

چنان چه سید‌هادی برهانی، استاد مطالعات اسراییل نیز اخیرا گفته بود که: در جریان بحران سوریه و جنگ داخلی آن از آن‌جا که در درگیری نظام اسد با اسلام‌گرایان در کنار اسد قرار گرفتیم، محبوبیت خود را در میان اسلام گرایان منطقه از دست دادیم. یعنی اعتبار و محبوبیت خود در میان ملتهای مسلمان را بر سر حمایت از نظام اسد باختیم. این واقعیتی است که باید در ایران ببینیم و بدانیم که این هزینه بسیار سنگینی بود که ایران برای حمایت از اسد پرداخت. اسلام گرایی منطقه پس از اتفاقات سوریه، ایران را نه تنها در نقش مثبت خود، بلکه در نقش منفی می‌دید و این به دلیل حمایت از اسد صورت گرفت.

ایران و ترکیه در گرداب شام 

کما این که به نظر می رسد که تحولات منطقه را اگر از دریچه نقشی که اسراییل ایفا می‌کند، ببینیم مسایل پیچیدگی بیشتری پیدا می‌کند. چنان چه حتی تحولات سوریه یکی از این‌هاست که بخش زیادی از توان دیپلماسی کشور را به خود معطوف کرده ‌است. اگرچه هیات تحریرالشام تقریبا به آسانی به دمشق رسید، اما تحولات چندماه اخیر نشان می‌دهد راه پیش‌رو برای مدیریت کشور  چندان آسان نیست. آن‌هم در کشوری مانند سوریه که در هر سو با چالشی مواجه است و به خصوص در روزهای اخیر که تنش در میان کردها و علویان سوریه با هیات حاکم از تحریرالشام نیز بالا گرفته است.

برخی از کارشناسان معتقدند که ترکیه به عنوان بازیگری فعال در آشفته بازار شام  نقش‌آفرینی کرد و توانست در درجه اول، روسیه و در درجه دوم، ایران را مجاب کند تا حرکتی که در سوریه شروع شده بود را متوقف نکنند؛ در نهایت نیز روسیه مقاومت چندانی نکرد و ایران نیز در برابر حرکت مخالفین اسد قرار نگرفت و آن‌ها به راحتی به دمشق رسیدند. در واقع ترکیه توانست روسیه و ایران را قانع کند که دوران اسد به سر آمده اما احتمالا خود او دچار خطا در تحلیل ادامه مسیر شد و احتمالا شاید تصور کرد که می تواند نقشی را که در زمین شام بر عهده گرفته بود را بدون همکاری ایران ادامه دهد.

اشاره سخنگوی دستگاه دیپلماسی به این که اسرائیل نیز در پی اختلاف افکنی میان کشورهای منطقه است نیز در همین راستا باید ارزیابی کرد.

در حقیقت شاید بتوان ردپای اسرائیل را نیز در ایجاد اختلاف آن هم در شرایط ملتهب فعلی و به خصوص بعد از تنش‌های تازه در سوریه میان اقلیت علویان این کشور و هیات حاکمه مشاهده کرد.

روند فعلی میان ترکیه و ایران یادآور دوره خطرناکی است که طی آن ایران و عربستان وارد یک پروسه دشمنی بیهوده چند ساله شدند . اختلافات برای دو کشور میلیاردها دلار هزینه دربرداشت اما محلی تازه برای جولان تل‌آویو شد و در نهایت برای اسرائیل سود خالص بود

تهران و انکار در مسیر خطرناک تهران و عربستان

اکنون به نوعی میان تهران و دمشق و آنکارا نوعی آتش افروزی وجود دارد که بعید به نظر می رسد که ریشه آن در تل آویو نباشد و دیگر دهه‌هاست اسرائیل برای حفظ بقای خود نیاز به اختلاف میان کشورهای منطقه دارد و به نوعی منطقه را درگیر بازی‌های جدی می کند و به جان هم می اندازد و خود در کناری استفاده آن را می برد. 

در این میان نابود شدن یا اختلاف میان سوریه و ایران و ترکیه همه و همه به نفع اسرائیل است و نباید در این میان دو کشور با همراهی هم آب به آسیاب دستکم یک دشمن مشترک بریزند. 

اکنون درگیری ایران با ترکیه و سوریه تنها رهی به ترکستان است! 

روند فعلی میان ترکیه و ایران یادآور دوره خطرناکی است که طی آن ایران و عربستان وارد یک پروسه دشمنی بیهوده چند ساله شدند . اختلافات این دو کشور محلی تازه برای جولان تل آویو شد و برای دو کشور میلیاردها دلار هزینه در برداشت اما در نهایت برای اسرائیل سود خالص بود و این کشور توانست از این آب گل آلود پیمان ابراهیم و طرح‌های منطقه ای خود را پیش ببرد و ایران نیز در نهایت پس از تحمل هزینه‌های بسیار به خانه اول برگشت و در حالی که آمریکای دوره اول ترامپ به راحتی در شکاف اختلاف میان ریاض و تهران بازی کرد؛ با وساطت چینی‌ها توافق میان عربستان و ایران حاصل شد.

حال اما در یک اشتباه استراتژیک به نظر می‌رسد که تهران و آنکارا همان مسیر بیهوده‌ای را طی می‌کنند که یک بار پیش از این ایران درباره کشور دیگری از سر گذراند و بهتر است پیش از آن که دیر شود هر دو این کشورها در اولین دوربرگردان دیپلماتیک به مسیر اصلی تعامل و همکاری با هم بازگردند. ترکیه نیز نباید از یاد ببرد سنگی که وزیر خارجه اش گفت می تواند به زمین او بازگردد.