چرا امضای بیانیه علیه منافع تهران هزینه‌ای برای مسکو ندارد؟
رابطه مستقیم فقدان دو مولفه مهم قدرت و سکوت ایران
محبوبه ولی
به نظر می‌رسد تنظیم بیانیه‌هایی که حاکمیت ایران بر تمامیت ارضی‌اش را مخدوش کند و گذاشتن آن جلوی قدرت‌های شرقی و گرفتن امضا از آنها، مایه خرسندی همسایگان عرب منطقه‌ای است. نکته آنکه چین و روسیه نیز این خرسندی را از شرکای تجاری عرب خود دریغ نمی‌کنند؛ چه ایران خوشش بیاید، چه نیاید!
در طول یک سال دو رفیق شرقی، سه بار ایران را غافلگیر کرده‌اند. دقیقا آذر پارسال شی جین‌پینگ در جمع رهبران عرب شش کشور حاشیه خلیج فارس امضایش را پای بیانیه‌ای گذاشت که بند 12 آن حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه را زیر سوال می‌بُرد.
هفت ماه بعد، روسیه در نشست شورای همکاری خلیج فارس اقدام چین را تکرار کرد و علی‌رغم اعتراض ایران، چند روز پیش، بیانیه دیگری در ششمین نشست مجمع همکاری عرب و روسیه در مراکش را امضا کرد که باز هم مسئله سه جزیره جنوبی ایران جزئی از آن بود.
هر سه بیانیه با حمایت از «ابتکارات امارات برای دستیابی به یک راه‌حل مسالمت‌آمیز درباره مسئله جزایر سه‌گانه از طریق مذاکرات دوجانبه یا دیوان بین‌المللی دادگستری»، حاکمیت ایران بر این جزایر را مورد تردید قرار داده‌اند.
روسیه تهدیدی علیه خود به جهت امضا پای بیانیه‌های ضد ایرانی احساس نمی‌کند. روسیه خیالش راحت است که ایران تحریم‌شده و منزوی با سیاست غلیظ شرق‌گرایی که خود را در آن انداخته، از آغوش آن به جایی نخواهد رفت؛ حتی اگر مسکو دست اعراب را بر سر جزایر سه‌گانه ایران به گرمی بفشارد
در دو نوبت پیش، روسیه و چین هر دو در مقابل گلایه تهران تاکید کردند که تمامیت ارضی ایران را به رسمیت می‌شناسند؛ البته اذعان آنها با این سوال مواجه شد که اساسا دو کشور جزایر سه‌گانه را جزو تمامیت ارضی ایران می‌دانند یا نه؟!
حتی اعلام شد که روس‌ها گفته‌اند متوجه حساسیت موضوع نبوده‌اند. وحید جلال‌زاده، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس اما در مصاحبه‌ای تاکید کرده که «تکرار این موضع‌گیری اشتباه، عمدی بودن آن از جانب روس‌ها را تقویت می‌کند.»
فقدان دو مولفه مهم قدرت
در واقع امضای دوباره چنین بیانیه‌ای از سوی روسیه، دو سوال مهم را ایجاد کرده؛ اول آنکه چرا روسیه ابا و پرهیزی از امضای چنین بیانیه‌هایی علیه منافع ایران ندارد؟ و دیگر آنکه چرا ایران واکنشی با قدرت بازدارندگی در برابر چنین رفتارهایی از خود نشان نمی‌دهد؟
یکی از دلایل آن، فقدان دو مولفه مهم قدرت در ایران یعنی قدرت سیاسی و اقتصادی است. اینکه ایران، روسیه و کشورهای عربی که بیانیه را تنظیم کرده‌اند هر کدام به لحاظ این دو مولفه در چه سطحی قرار دارند، تعیین‌کننده رفتار آنهاست.
هم‌ترازی و هم‌وزنی در این مولفه‌هاست که تعیین می‌کند، دو کشور نسبت به خط قرمزهای یکدیگر ملاحظاتی را در نظر بگیرند یا نه. هر چه کشوری به لحاظ سیاسی و اقتصادی قدرت بیشتری داشته باشد، اقدام و خدشه علیه منافع آن نیز هزینه بیشتری خواهد داشت. کشوری که از جهت مولفه‌های مدرن و امروزی قدرت در موضع ضعیف‌تر قرار دارد، توانایی بروز واکنش‌های درخور را ندارد.
نمونه این ناهمترازی در قدرت سیاسی و اقتصادی کشورها را می‌توان در مواجهه با عربستان دید. عربستان تاکنون دو بار ایران را بر سر عکس سردار قاسم سلیمانی به چالش کشیده است. یک بار در نشست خبری مشترک وزرای خارجه دو کشور که ایران تسلیم شد و اتاق نشست را تغییر داد و دیگری در بازی سپاهان و الاتحاد که ایران تسلیم نشد و تندیس سردار را برنداشت اما هزینه داد؛ تیمش بازنده اعلام و محکوم به پرداخت 200 هزار دلار جریمه شد.
در این جا نیز روسیه تهدیدی علیه خود به جهت امضا پای بیانیه‌های مذکور احساس نمی‌کند. روسیه خیالش راحت است که ایران تحریم‌شده با سیاست غلیظ شرق‌گرایی که خود را در آن انداخته، از آغوش آن به جایی نخواهد رفت؛ حتی اگر مسکو دست اعراب را بر سر جزایر سه‌گانه ایران به گرمی بفشارد.
در مقابل اما قدرت سیاسی اعراب که امکان بازی میان دو قطب غرب و شرق را به آنها می‌دهد، برای روسیه نگران‌کننده است. در واقع مسکو همانقدر که نمی‌خواهد کشورهای اروپای شرقی به ناتو بپیوندند، به همان اندازه هم نمی‌خواهد که اعراب منطقه در دامان غرب بیافتند و مقدمات شکست سیاست شرق را فراهم کنند. از این رو جلب نظر و رضایت آنها مهمتر از حساسیت‌های ایران است.
امضای دوباره بیانیه‌ای علیه حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه، دو سوال مهم را ایجاد کرده؛ اول آنکه چرا روسیه ابا و پرهیزی از امضای چنین بیانیه‌هایی علیه منافع ایران ندارد؟ و دیگر آنکه چرا ایران واکنشی با قدرت بازدارندگی در برابر چنین رفتارهایی از خود نشان نمی‌دهد؟
تجارت وسوسه‌انگیز
مولفه قدرت اقتصادی نیز ایران را در برابر روسیه و اعراب در موضع ضعف قرار می‌دهد. اسفند پارسال «دنیس مانتوروف»، معاون نخست وزیر و وزیر صنعت و تجارت روسیه از یک رکورد جدید در حجم تجارت بین روسیه و امارات خبر داد. به گفته او حجم این تجارت در سال 2022 با 68 درصد افزایش به 9 میلیارد دلار رسیده بود.
حجم صادرات روسیه به امارات به 71 درصد افزایش به ۸.۵ میلیارد دلار و واردات نیز با ۶ درصد افزایش به ۵۰۰ میلیون دلار رسیده بود. مانتوروف تاکید کرده بود که امارات در بین کشورهای جهان عرب جایگاه اول را در تجارت با روسیه حفظ کرده است.
امتیاز روسیه برای امضا کردن بیانیه‌های مشترک با اعراب، حفظ این منافع اقتصادی است. ضمن آنکه با چنین بیانیه‌های مشترکی روابط سیاسی دو طرف در قبال فشارهای سیاسی و اقتصادی که غرب به مسکو می‌آورد، تقویت می‌شود.
تلاش‌ها برای خطاپوشی دوستان روسی
اما چرا ایران به این اقدام روسیه واکنش درخوری نشان نمی‌دهد؟ بخشی از پاسخ به این سوال به همان ضعفی که پیشتر سخنش رفت باز می‌گردد. دستگاه دیپلماسی دولت در هر دو بار به احضار کاردار بسنده کرده، آن هم برای خالی نبودن عریضه.
واکنش ارگان مطبوعاتی دولت به این بیانیه‌ها اما تصویر روشن‌تری از موضع دولت می‌دهد. اینکه روزنامه ایران می‌نویسد نقض حاکمیت ایران تنها یک بخش از بیانیه‌ای بوده که روسیه پای آن را امضا کرده، یعنی «خیلی شلوغش نکنید ما هدف بزرگتری را دنبال می‌کنیم که حالا یک بند ضدایرانی از یک بیانیه چندان در قبال آن مهم نیست.»
با اینکه اقدام روسیه این بار صدای خیلی‌ها از جمله کیهان را هم درآورده، روزنامه ایران انتقادها نسبت به آن را متوجه جریان غربگرا دانسته و تاکید کرده که اصل روابط تهران- مسکو یک رابطه ضد تحریمی است.
بهمن پارسال حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران در نشستی خبری رسما اعلام کرد که تهران جدایی کریمه و مناطق جدید از اوکراین را به رسمیت نمی‌شناسد.
«الکسی دِدوف»، سفیر روسیه در ایران، در واکنش گفت که مسکو موضع تهران در قبال این موضوع را به خوبی درک می‌کند و این موضوع تاثیری بر روابط در حال توسعه ایران و روسیه نمی‌گذارد.
برخی با یادآوری این موضوع اشاره می‌کنند که ایران نیز باید دلیل رفتار مسکو را درک کرده و از بزرگنمایی و واکنش‌های تند پرهیز کند تا جبهه شرق تقویت شود.
ایران، قربانیِ«نقشه‌های شرقی برای اهداف ضدغربی»
نگرانی منتقدان اما این است که در این «نقشه‌های شرقی برای اهداف ضدغربی»، این ایران باشد که قربانی می‌شود و مصالح و منافعش نادیده گرفته می‌شود؛ کمااینکه هر روز نیز شاهد تازه‌ای از این قربانی شدن منافع پیدا می‌شود؛ از فشارها بابت نقش پهپادهای ایرانی در حمله به اوکراین تا همین موضوع مالکیت ایران بر جزایر سه‌گانه.
این نگرانی منحصر به جریان و گروه سیاسی خاصی نیست و حتی اصولگرایان و نمایندگان مجلس را نیز شامل می‌شود. فداحسین ملکی، عضو کمیسیون سیاست خارجی و امنیت داخلی مجلس یکی از همان‌هاست که می‌گوید: «تاریخ نشان داده روس‌ها هرجایی که لازم باشد پشت ایران را خالی می‌کنند ما هم با روس‌ها روابط راهبردی داریم ولی اینکه همه تخم‌مرغ‌ها را در سبد روس‌ها بگذاریم کار درستی نیست.»
ایران اما این روزها حتی تخم‌مرغ‌های اطلاعاتی را هم در سبد مسکو گذاشته و با دولتی که بنا به مصالح و منافعش می‌تواند رأی به نقض حاکمیت ایران بدهد، قرارداد امنیتی- اطلاعاتی امضا می‌کند!
دیدگاه تان را بنویسید