چرخش ماشه به سوی اروپا

محبوبه ولی

ایران در طول دو سال گذشته هر بار که دست به کاهش تعهدات هسته‌ای خود زده، با تهدید فعال‌سازی مکانیسم ماشه مواجه شده است. پاییز پارسال وقتی ایران پنجمین گام کاهش تعهدات هسته‌ای خود را برداشت، سه کشور اروپایی عضو برجام خبر از احتمال فعال شدن مکانیسم حل و فصل اختلافات در برجام معروف به ماشه در دی ماه یا همان ژانویه 2020 دادند.

طی آن روند اگر طرفین به توافق نمی‌رسیدند، این احتمال بسیار قوی بود که پرونده ایران به شورای امنیت ارجاع شود اما درخواست سه کشور اروپایی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه چندی بعد به حالت تعلیق درآمد و جوزف بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا گفت: «نمی‌خواهیم راهی را برویم که منجر به پایان برجام شود.»

آن زمان، پیش از آنکه درخواست سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان برای راه‌اندازی ماشه تعلیق شود، وزرای خارجه سه کشور با انتشار بیانیه‌ای اعلام کردند: «با توجه به اقدامات ایران، هیچ انتخاب دیگری نداشتیم؛ بنابراین برای ثبت نگرانی‌هایمان و اینکه ایران به تعهداتش در برجام پایبند نیست به کمیسیون مشترک رجوع می‌کنیم.»

آنها در بیانیه خود پس از آنکه از خروج آمریکا از برجام و بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران اظهار تاسف کرده بودند، ادعا کردند که برای برداشتن همه تحریم‌ها و بر اساس تعهدشان در توافق برجام، بی وقفه کار و تلاش کرده‌اند تا از تجارت مشروع با ایران حمایت کنند. سازوکار اینستکس را هم شاهد مثال خود آوردند اما نه اینستکس و نه هیچ یک دیگر از وعده‌های اروپا برای برقراری تجارت مشروع با ایران تاکنون عملی نشده و ایران همچنان به سختی زیر بار فشارهای کمرشکن تحریم مقاومت می‌کند.

مکانیسم ماشه و توسل طرفین به آن، بیش از آنکه یک راهکار عملی باشد، یک آلارم سیاسی است؛ این آلارم سیاسی در حالی است که هشت روز دیگر تا پنجمین سالگرد برجام باقی است و ایران همچنان می‌کوشد تا اروپا را به انجام تعهداتش وادارد

شکایت از اروپا به کمیسیون مشترک

ایران در برابر اروپا دیپلماسی صبر و گفتگو را در پیش گرفت اما وضعیت زمانی پیچیده‌تر شد که سه کشور اروپایی اخیرا در جلسه شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پیشنهاد تصویب قطعنامه علیه ایران را دادند.

حال ایران پس از این اقدام، تصمیم گرفته به اروپا یادآوری کند که به تعهدات خود در برجام پایبند نبوده است. عباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران روز جمعه گفت: به دنبال اقدام سه دولت اروپایی در ارائه پیش‌نویس قطعنامه در شورای حکام و همچنین عدم پایبندی نسبت به تعهدات بین‌المللی ناشی از برجام و مصوبات کمیسیون مشترک، محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه نامه‌ای را برای جوزف بورل فرستاده است.  به گفته او، ظریف در این نامه یک بار دیگر موارد عدم پایبندی کشورهای اروپایی را طبق بند 36 برجام به کمیسیون مشترک جهت حل و فصل ارجاع داده است.

چند ساعت بعد جوزف بورل که هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک است، رسما دریافت این نامه را تایید کرد و گفت: «نامه‌ای از وزیر امور خارجه ایران دریافت کرده‌ام که در مورد مسائل مربوط به اجرای برنامه جامع اقدام مشترک(برجام) توسط سه کشور فرانسه، آلمان و بریتانیاست.»

طبق بندهای 36 و 37 برجام، هر یک از طرفین که به کمیسیون مشترک شکایت کند، این کمیسیون برای حل و فصل موضوع 15 روز فرصت دارد. مسائل حل و فصل نشده به وزرای خارجه ارجاع می‌شود که آنها هم 15 روز دیگر وقت دارند.

سپس کمیسیون مشترک مجددا پنج روز فرصت دارد تا مسئله را حل و فصل کند و درنهایت پس از این فرآیند 35 روزه، اگر طرف شاکی هنوز راضی نباشد، طرفین یا می‌توانند اجماع کنند و مهلت را تمدید کنند یا طرف شاکی موضوع را به عنوان تخطی چشمگیر از توافق به شورای امنیت ارائه کند.

ماشه‌ای که شلیک نمی‌کند

حال سوال این است که آیا ایران یا حتی اروپا با چنین فرایندی می‌توانند اختلافات موجود میان خود را حل و فصل کنند؟ میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دیروز در این باره توئیت کرد این سومین بار است که طرفین برجام، تلاش می‌کنند مکانیسم حل اختلاف را راه بیندازند؛ در حالی که این مکانیسم روند شفاف و روشنی ندارد و همه طرفین هم بر سر آن اجماع ندارند.

در همین راستا لورسن نورمن، خبرنگار وال استریت ژورنال با اشاره به نامه ظریف به بورل نوشته است: هدف ایران از این اقدام، تشدید فشار بر کشورهای اروپایی است تا بین ایران و آمریکا یکی را انتخاب کنند و یادآوری کند که بازی میانه وجود ندارد.

او با تاکید بر اینکه هدف ایران از بین بردن برجام نیست، ادامه داده که این اقدام، وضعیت بی‌ثبات و نامشخص بین ایران، سه کشور اروپایی و آمریکا بر سر برجام را در طول تابستان امسال پیچیده‌تر خواهد کرد.

جارت بلانک، هماهنگ کننده برجام در وزارت خارجه آمریکا نیز تقریبا همین نظر را درباره نامه ظریف و اساسا مکانیسم ماشه داشته است. او گفته است: در واقع هر بار این ساز و کار به راه افتاده، اصلا به این خاطر بوده که روند روشنی ندارد و بر سر آن توافق نیست، تا به این ترتیب به عنوان یک علامت به طرف مقابل استفاده شود، بدون آنکه به تغییرات ماندگار در وضعیت توافق منجر شود.

یک آلارم سیاسی  

اشاره ظریف در نامه خود به «مداخله در همکاری‌های پادمانی بین ایران و آژانس» موید چنین تحلیل‌هایی است. اخیرا آمریکا برخی تحریم‌های فنی علیه ایران را بازگردانده که مربوط به فعالیت‌های هسته‌ای ایران می‌شود و تهران نیز هشدار می‌دهد که این تحریم‌ها مانع همکاری‌ با آژانس و نهادهای نظارتی خواهد شد.

راستا لورسن نورمن، خبرنگار وال استریت ژورنال با اشاره به نامه ظریف به بورل نوشته است: هدف ایران از این اقدام، تشدید فشار بر کشورهای اروپایی است تا بین ایران و آمریکا یکی را انتخاب کنند و یادآوری کند که بازی میانه وجود ندارد

همچنین در جلسه شورای حکام، اتهاماتی علیه ایران مطرح شد که تهران تاکید داشت این اتهامات نتیجه گزارش‌های کذب سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا و اسرائیل است؛ نهایتا قطعنامه شورای حکام که به پیشنهاد سه کشور اروپایی تصویب شد نیز از سوی ایران محکوم شد.

حال ظریف در نامه خود با اشاره ظریف به این موارد، نوشته است که «هرگونه مداخله در همکاری‌های پادمانی جاری بین ایران و آژانس مغایر با مفاد برجام بوده و می‌تواند بر مبانی همکاری‌های پادمانی موجود تاثیرات منفی داشته باشد.»

این رویکرد در نامه موید همین نکته است که نامه مذکور بیشتر هشداری برای اروپاست و مکانیسم ماشه و توسل طرفین به آن، بیش از آنکه یک راهکار عملی باشد، یک آلارم سیاسی است؛ این آلارم سیاسی در حالی است که هشت روز دیگر تا 23 تیر یعنی پنجمین سالگرد برجام باقی است و ایران در پنجمین سال در حالی که از امید به آمریکا دست شسته، همچنان به روش‌های مختلف می‌کوشد تا اروپا را به انجام تعهداتش وادارد.