بودجه ۹۸ چوب ادب سال دوم دولت دوازدهم

مسعود کسرایی | در ادبیات پیشین، بودجه چوب ادب دولت‌ها خوانده می‌شد، چراکه این سند دخل و خرج، تشکیل دهنده چارچوب رفتاری یک‌سال آینده راهبر کشور است. بودجه‌ریزی همان انتخاب منابع و مصارف بر پایه اصول و قواعد معین کشورهاست. در یک تعبیر عمومی منابع حق دولت نسبت به مردم و مصارف حق مردم نسبت به دولت خوانده می‌شود.

یکی از مشکلات دولت‌ها به خصوص در کشورهای درحال توسعه و توسعه نیافته، عدم وجود درک صحیح مردم از منابع و مصارف بودجه است، برای مثال بیشتر مردم جهان تا حد توان از پرداخت مالیات و هزینه‌های عمومی خودداری کرده و اقدامات دولت‌ها را بدون توجه به نیاز مالی جهت اجرا، وظایف ذاتی آنان می‌دانند به طوری که در برخی از بخش‌ها (حتی در داخل ایران نیز) هزینه جمع‌آوری مالیات از مبلغ مالیات به دست آمده بیشتر می‌شود.

در هر صورت به طور کلی باید در نظر داشت که در بررسی بودجه مسئله‌ای که اهمیت بیشتری نسبت به اعداد و ارقام دارد، منطق تعیین و نحوه ارتباط میان آنان است.

سرخط‌های بودجه

رقم بودجه کل کشور در سال 1398 بیش از یک میلیون و هفتصد هزار میلیارد تومان «17.032.332.270» برآورد شده است که نسبت به برآورد سال سال 1397 با رشد 42.5 درصدی همراه بوده است. مشاهده رشد عظیم بودجه نسبت به سال گذشته در کنار بحث پررنگ این روزهای کشور یعنی کاهش قیمت نفت اولین سوال پررنگی که در ذهن ایجاد می‌کند، سوالی نیست جز از کجا؟

بزرگترین رقم در میان سرفصل‌های منابع بودجه سال 1398 به منابع شرکت‌های دولتی، مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت و بانک‌هاست که به تنهایی حدود 75 درصد از منابع دولت را شکل می‌دهد. 12.5 درصد از باقی‌مانده منابع مورد نیاز دولت در سرفصل درآمد برآورد شده است که شامل مواردی چون درآمدهای مالیاتی (74 درصد از کل درآمدها)، درآمدهای حاصل از مالکیت دولت (12.1 درصد از کل درآمدها) و درآمدهای حاصل از فروش کالا و خدمات، خسارات و جریمه‌ها و موارد متفرقه می‌شود. همچنین حدود 9 درصد از منابع پیش‌بینی شده از محل واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای دولت تأمین 

خواهد شد.

مقایسه سهم سرفصل‎‌های منابع بودجه سال‌های 1397 و 1398

 

* همان‌طور که مشاهده می‌شود سهم مجموع درآمدها از کل بودجه کشور از 16.2 در سال 1397 به 12.3  درصد در سال 1398 کاهش یافته است، این درحالی است که مجموع درآمدها از نظر رقمی در بودجه 1398 نسبت به بودجه 1397 با رشد 8 درصدی همراه بوده و به رقم 2086755000 میلیون ریال رسیده است.

* واگذاری‌های دارایی سرمایه‌ای در بودجه سال 1398 نسبت به سال قبل 8.7 درصد افزایش یافته است.

* واگذاری دارایی‌های مالی در بودجه سال 1398 نسبت به سال قبل با 25 درصد کاهش همراه بوده است.

* درآمدهای اختصاصی دولت و منابع شرکت‌ها نیز به ترتیب با رشد 24.7 و 56.6 درصدی همراه بوده‌اند.

طبیعتاً پس از اولین سوال یعنی از کجا، دومین سوال به کجا؟ خواهد بود.

مطابق با سرخط منابع در مصارف نیز بزرگترین رقم متعلق به شرکت‌های دولتی، مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت و بانک‌ها است که 75 درصد از کل مصارف را به خود اختصاص داده است، همچنین 19 درصد از مصارف مربوط به سرفصل هزینه‌هاست که از میان آنان رفاه اجتماعی (با سهم 38.2 درصدی) و جبران خدمت کارکنان (با سهم 29.7 درصدی) تشکیل دهنده رئوس اصلی می‌باشند.

مقایسه سهم سرفصل‎‌های مصارف بودجه سال‌های 1397 و 1398

* سهم مجموع هزینه‌ها از کل بودجه کشور در سال 1397 برابر 23.13 درصد بوده که در سال 1398 به 18.8 درصد کاهش یافته است، با این وجود از نظر رقمی مجموع هزینه‌های دولت در سال 1398 با رشد 16 درصدی نسبت به سال 1397 به بیش از 320 هزار میلیارد تومان افزایش یافته است.

* بیشترین رشد در میان سرفصل‌های مصارف دولت در سال 1398 به ترتیب مربوط به مصارف شرکت‌ها و مصارف هزینه‌ای از محل درآمدهای اختصاصی بوده که به ترتیب نشان دهنده رقم 56.6 و 31.6 درصدی می-باشند. همچنین تملک دارایی‌های مالی دولت نسبت به سال قبل با 20 درصد کاهش همراه بوده است.

درآمدها و هزینه‌ها

مقایسه سرفصل‎‌های درآمدی دولت در بودجه سال‌های 1397 و 1398 

براساس برآورد، درآمدهای مالیاتی دولت در سال 1398 نسبت به سال قبل 19.3 درصد و درآمد حاصل از مالکیت دولت 7.7 درصد افزایش یافته‌اند، همچنین درآمد حاصل از جرایم و خسارات، درآمدهای متفرقه و درآمد حاصل از فروش کالا و خدمات به ترتیب 34، 36 و 2 درصد نسبت به سال قبل کاهش یافته‌اند.

سهم سرفصل های درآمدی بودجه 1398 

در بودجه سال 1398 درآمدهای مالیاتی بیشترین سهم را در ترکیب درآمد دولت دارد. سهم درآمد مالیاتی از  کل درآمد کل در سال 97 معادل 66.5 درصد بوده که در سال 1398 با 7.4 درصد افزایش به 73.6 درصد رسیده است. بعد از درآمد های مالیاتی، به ترتیب درآمد های حاصل از مالکیت دولت و درآمدهای متفرقه و فروش کالا و خدمات و جرایم و خسارات با 12، 7، 5 و 2 درصد، بیشترین سهم را در سبد درآمدی دولت به خود اختصاص داده‌اند. این درحالی است که در سال 1397، درآمدهای متفرقه با 12.1 درصد بعد از درآمد های مالیاتی، دارای بیشترین سهم از کل درآمد دولت بوده‌اند.

مقایسه سرفصل‎‌های هزینه‌ای دولت در بودجه سال‌های 1397 و 1398

در خصوص سرفصل‌های هزینه دولت در بودجه سال 1398 نسبت به سال گذشته، هزینه اموال و دارایی، استفاده از کالاها و خدمات و جبران خدمت کارکنان به ترتیب 86، 45 و 10 درصد کاهش برآورد را داشته‌اند، در سمت مقابل کمک‌های بلاعوض، رفاه احتماعی، یارانه و سایر هزینه‌ها رشد 3، 25، 47 و 302 درصدی را به همراه داشته‌اند.

سهم سرفصل های هزینه‌ای بودجه 1398

بیشترین هزینه دولت مربوط به رفاه اجتماعی است که با حدود 122 هزار میلیارد تومان 38 درصد از کل هزینه‌های دولت را به خود اختصاص داده است. همچنین جبران خدمت کارکنان و سایر‌هزینه‌ها پررنگ ترین سرفصل‌های هزینه‌ای سال آینده دولت هستند که به ترتیب 30 و 19 درصد از کل هزینه‌های دولت را به خود اختصاص 

داده‌اند.

* در سال 1397، «جبران خدمت کارکنان» دارای بیشترین سهم از کل هزینه های دولت بوده است.

سرشاخه‌های کشور در آیینه بودجه

 

بدون شک مهم‌ترین نهادهای هر دولت وزارتخانه‌ها می‌باشند. براساس برآوردهای بودجه 1398 رقم کل رقم در نظر گرفته شده برای وزارت‌خانه‌ها بیش از 124 هزار میلیارد تومان است که با رشد 29 درصدی نسبت به سال 1397 همراه بوده است. در میان وزارتخانه‌های کشور وزارت آموزش و پرورش با سهم 37 درصدی از کل بودجه وزارت‌خانه‌ها خود را به بچه لوس دولت در سال 1398 تبدیل کرده است. تعاون، کار و رفاه اجتماعی با 35 درصد و وزارت بهداشت با 11 درصد پرتوجه‌ترین وزارت‌خانه‌های سال آینده می‌باشند. در صورت در نظر نگرفتن وزارت نفت با سهم 0.08 درصدی، کمترین سهم از بودجه وزارتخانه‌ها متعلق به وزارت کشور با 0.23 درصد است. در جدول زیر سهم هر وزارتخانه از بودجه کل وزارت‌خانه‌ها ملاحظه می‌گردد.

نکته:

در جدول مصارف دستگاه ها درپیوست 4، به جای بعضی از ارقام هزینه ای بخش های مختلف وزارت دفاع، عدد 1 قرار داده شده است. عدد 1 یعنی اعتباری به عنوان هزینه یا منبعی به عنوان درآمد در ردیف مربوطه لحاظ نشده است و احتمالا در جریان اجرای بودجه، جزئیات آن مشخص خواهد شد. عدد 1 همچنین در بودجه نهاد های نظامی ارتش و سپاه و فرماندهی کل نیروهای مسلح نیز تکرار شده است و نمودار های رشد بودجه نهاد های نظامی و رشد بودجه وزارت دفاع در سال 98، بدون درنظر گرفتن عدد 1 رسم

 شده است. برخلاف بسیاری از کشورهای جهان، که پس از شناسایی جریان‌های مالی، براساس آن اهداف خود را اولویت‌بندی کرده و بودجه مورد نظر را تنظیم می‌کنند، در ایران دستگاه‌های مختلف میزان بودجه درخواستی خود را (با وجه مشترک کمبود بودجه) با طی کردن مراتب به سازمان برنامه و بودجه اعلام کرده و به دنبال حداکثرسازی بودجه خود به صورت نامحدود می‌باشند.

رشد بودجه وزارتخانه‌ها در سال 1398

 

توجه به نکات زیر در خصوص بودجه وزارت‌خانه‌ها خالی از لطف نخواهد بود.

بودجه ارتقا توان دفاعی از 2800 میلیارد تومان به 600 میلیارد تومان کاهش یافته است.

بودجه حفظ توان تولید نظامی از 700 میلیارد تومان به 400 میلیارد تومان کاهش یافته است.

بودجه طرح شهید همت از 1000 میلیارد تومان به 55 میلیارد تومان کاهش یافته است.

بودجه سازمان توسعه تجارت ایران (زیرمجموعه وزارت صنعت، معدن و تجارت) حدود 600 میلیارد تومان کاهش یافته است.

بودجه خرید تضمینی پساب تصفیه شده (زیرمجموعه وزارت نیرو) از 200 میلیارد تومان به 400 میلیارد تومان افزایش یافته است.

بودجه سازمان تعزیرات (زیرمجموعه وزارت دادگستری) از 218 به 338 میلیارد تومان افزایش پیدا کرده است.

در خصوص وزارت اقتصاد: رشد بررسی شده به جای بودجه مصوب 1397 با برآورد بودجه لایحه 1397 مقایسه شده است، بودجه این وزارت‌خانه نسبت به بودجه مصوب 1397 بیش از 1000 درصد رشد داشته است. در این خصوص لازم است به موارد زیر توجه شود.

در سال 97، 680 میلیارد تومان برآورد بودجه برای صندوق تأمین خسارت های بدنی صورت گرفته بوده که در نهایت در بودجه مصوب 97 رقم آن صفر درنظر گرفته شد

بودجه پژوهشکده بیمه از صفر به 3 و بودجه پژوهشکده امور اقتصاد از صفر به 5 میلیارد تومان افزایش یافته اند.

بودجه سازمان هواپیمایی کشور (زیرمجموعه وزارت راه و شهرسازی) از صفر به 57 میلیارد تومان افزایش پیدا کرده است

بودجه پژوهشگاه فضایی ایران (زیرمجموعه وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات) از 15 میلیارد تومان به 119 میلیارد تومان افزایش یافته است.

بودجه مصوب سال 1397 برای وزارت نفت  تنها 12.8 میلیون تومان است،  از این رو در بررسی برآورد بودجه 97 این وزارت خانه در نظر گرفته شد

در صورت اعمال بودجه مصوب 97 وزارت نفت شاهد رشد حدود 8 هزار درصدی برای این وزارتخانه خواهیم بود.

وقت‌هایی به دنبال دانش

 در میان دانشگاه‌های تهرانی دانشگاه علوم پزشکی ایران با 30 درصد، علوم پزشکی شهید بهشتی با 29 درصد و دانشگاه تهران با 12 درصد بیشترین سهمیه بودجه را به خود اختصاص داده‌اند. دانشگاه‌های خواجه نصیرالدین طوسی و الزهرا با 1.7، دانشگاه خوارزمی با 2.5 و دانشگاه علامه‌طباطبایی نیز با 3 درصد در رتبه‌های آخر جدول دانشگاهی تهران از منظر تخصیص بودجه قرار گرفته‌اند.

بیشترین رشد بودجه نسبت به سال 97 به ترتیب متعلق به دانشگاه علوم پزشکی ایران و دانشگاه تهران با 25 و 22 درصد بوده است. کمترین میزان بودجه نیز مربوط به دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه امیرکبیر بوده که 10.5، 12 و 12.7 درصد رشد برآورد بودجه داشته‌اند.

 

در میان دانشگاه‌های برجسته سایر شهرها (بدون در نظر گرفتن دانشگاه‌های علوم پزشکی) دانشگاه فردوسی مشهد با 389 میلیارد تومان 16.4 درصد از سهمیه بودجه دانشگاههای برجسته سایر شهرها را به خود اختصاص داده است. دانشگاه‌های شیراز و تبریز با حدود 14 درصد و دانشگاه‌های اصفهان و شهید چمران با حدود 11 درصد سهمیه نیز در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند.کمترین بودجه نیز متعلق به دانشگاه مازندران با رقم 149 میلیارد تومان است.

مجموع بودجه دانشگاه‌های برجسته تهران 3400 میلیارد تومان معادل 0.2 درصد از کل بودجه کشور و مجموع بودجه دانشگاه‌های برجسته سایر شهرها 2370 میلیارد تومان معادل 0.34 درصد از کل بودجه کشور می‌باشد.

بودجه دانشگاه‌ها و دانشکده‌های علوم پزشکی

مجموع بودجه اختصاص یافته به دانشگاه‌ها و دانشکده‌های علوم پزشکی برابر 531715507 میلیون ریال یا به عبارتی بیش از 53 هزار میلیارد تومان می‌باشد که این رقم معادل 3.13 درصد از کل بودجه کشور می‌باشد.

* در میان دانشگاه‌های علوم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران با 7.1 درصد بیشترین سهم از بودجه و دانشگاه‌های  فارس، خراسان و اصفهان با 5.7 تا 5 درصد سهم از بودجه علوم پزشکی در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

نکته قابل توجه اینکه مجموع بودجه کل دانشگاه‌های برجسته کشور شامل دانشگاه مازندران تا چمران اهواز تنها معادل 10.87 درصد از بودجه برآورد شده برای دانشگاه‌ها و دانشکده‌های علوم پزشکی می‌باشد. به نظر می‌رسد ضمن حل کلیه مشکلات پزشکی ایران در آینده نزدیک، با توجه به مازاد احتمالی پزشک، توسعه صنعت صادرات پزشک نیز محل حائز اهمیت برای ارزآوری و تأمین مالی بودجه‌های مورد نیاز کشور باشد.

 البته توجه به این چند تکته در خصوص مقایسه فوق ضروری است:

حدود 60 درصد از بودجه دانشگاه‌های علوم پزشکی از محل درآمدهای اختصاصی بوده که این رقم برای دانشگاه‌های عادی بسیار کمتر است.  

بررسی موردی

  چهار فرهنگستان بزرگ کشور شامل علوم ایران، زبان و ادب پارسی، علوم پزشکی ایران و هنر در مجموع 47 میلیارد تومان معادل 0.012 درصد از کل بودجه دستگاه‌های اجرایی و زیرمجموعه‌هایشان را به خود اختصاص داده‌اند که در میان آنان فرهنگستان زبان و ادب پارسی با بیش از 17 میلیارد تومان بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است.

 چهار نهاد اسلامی برجسته کشور شامل شورای عالی حوزه‌های علمیه، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز خدمات حوزه‌های علمیه و سازمان تبلیغات اسلامی در مجموع 1992 میلیارد تومان معادل 0.53 درصد از کل بودجه دستگاه‌های اجرایی و زیرمجموعه‌هایشان و 0.12 درصد از از کل بودجه کشور را به خود اختصاص داده‌اند. در میان چهار نهاد مذکور مرکز خدمات حوزه‌های علمیه ابا 1041 میلیارد تومان بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. چهار نهاد مذکور بیش از 70 درصد از بودجه 17 نهاد اسلامی برجسته کشور که در جدول زیر مشاهده می‌شوند را تشکیل می‌دهند.

مراکز پژوهشی برجسته

 پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، پژوهشگاه مواد و انرژی، پژوهشگاه صنعت نفت، پژوهشگاه نیرو، موسسه تحقیقات آب، مرکز پژوهش‌های مجلس و پژوهشگاه فضایی ایران را می‌توان هفت نهاد پژوهشی برجسته و بزرگ کشور خواند. مجموع بودجه اختصاص یافته به نهادهای مذکور 512 میلیارد تومان معادل 0.14 درصد از بودجه دستگاه‌های اجرایی و 0.03 درصد از بودجه کل کشور می‌باشد. در میان پژوهشگاه‌ها صنعت نفت با 100 میلیارد تومان و پژوهشگاه فضایی ایران که در بودجه 98 رشد حدود 700 درصدی را نسبت به سال گذشته به ثبت رسانده است با رقم 119 میلیارد تومان بیشترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند.

مقایسه بودجه نهادهای برجسته پژوهشی و اسلامی

بررسی ارقام برآوردی بودجه 1398 نشان می‌دهد مجموع هفت مرکز پژوهشی بزرگ کشور تنها معادل 25 درصد از بودجه اختصاص یافته به چهار مرکز اسلامی بزرگ کشور می‌باشند. نکته حائز اهمیت اینکه 11 درصد از این سهم متعلق به دو پژوهشگاه صنعت نفت و فضایی ایران است و در صورت حذف این دو پژوهشگاه مقایسه رقم بودجه 5 پژوهشگاه باقی‌مانده با چهار مرکز اسلامی نشان دهنده سهم 14 درصدی می-باشد، به عبارت دیگر بودجه چهار مرکز اسلامی بیش از 7 برابر بودجه 5 مرکز پژوهشی می‌باشند.

همچنین مجموع بودجه 7 مرکز پژوهشی مذکور کمتر از نیمی (49 درصد) از بودجه مرکز خدمات حوزه علمیه به عنوان دارنده بیشترین سهم از بین نهادهای اسلامی بررسی شده را تشکیل می‌دهند.