کمک ۴۵۰ همتی بودجه به صندوق‌های بحرانی بازنشستگی

بارها شنیده شده که وضعیت صندوق‌های بازنشستگی در ایران بحرانی شده و این صندوق‌ها برای ادامه حیات خود بیش از پیش به بودجه دولت وابسته شده‌اند. اکنون مرکز پژوهش‌های مجلس خبر از ارتزاق 453هزار میلیارد تومانی این صندوق‌ها از بودجه دولت می‌دهند.

به گزارش اکوایران و طبق یافته‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، در لایحه بودجه 1403 پیش‌بینی شده تا دولت بیش از 453هزار میلیارد تومان صندوق‌های بازنشستگی را حمایت کند که تقریبا 56درصد از این مبلغ به تنهایی سهم «صندوق بازنشستگی کشوری» است. همچنین 50هزار میلیارد تومان از این مبلغ قرار است از محل افزایش مالیات بر ارزش افزوده (9درصد به 10درصد) به جهت متناسب‌سازی حقوق بازنشستگان تامین شود. مجموع این ارقام و کمک‌ها تقریبا 37درصد نسبت به قانون بودجه سال 1402 رشد کرده است. منابعی که دولت قرار است در سال جاری به صندوق‌های بازنشستگی اختصاص دهد، به جز بدهی‌ای که به این صندوق‌ها دارد، به 16درصد از کل منابع عمومی دولت در لایحه بودجه 1403 می‌رسد. این کمک‌ها در شرایطی اتفاق افتاده که نسبت پشتیبانی در صندوق‌های بازنشستگی نسبت به سال‌های قبل نامطلوب‌تر شده و در برخی صندوق‌ها از مرز بحرانی نیز فراتر رفته است.

یکی از مهم‌ترین دلایل بروز بحران و کاهش نسبت پشتیبانی صندوق‌های بازنشستگی را می‌توان در تغییر نامتوازن و سریع ترکیب سنی جمعیت به سمت سالمندی جست‌وجو کرد

پوشش بیمه‌ای 46 میلیون ایرانی از سوی تامین اجتماعی

طبق یافته‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، در ایران 17 صندوق بازنشستگی وجود دارد که چهار صندوق آن به عنوان «صندوق‌های اصلی» شناخته می‌شود. این چهار صندوق شامل «تامین اجتماعی»، «صندوق بازنشستگی کشوری»،‌ «صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستاییان و عشایر» و «تامین اجتماعی نیروهای مسلح» می‌شوند. بزرگ‌ترین صندوق در این تمام صندوق‌ها متعلق به تامین اجتماعی است که مجموعا در سال 1401 بیش از 46 میلیون نفر را تحت پوشش خود قرار داده است. این صندوق از دولت برای پرداخت مستمری و حقوق بازنشستگان خود کمکی دریافت نمی‌کند.

باید توجه داشت که اعتبارات پرداختی دولت به صندوق‌ها به چند دسته تقسیم می‌شود. یکی از دسته‌ها «کمک‌های دولت»‌ به این صندوق‌هاست و زمانی پرداخت می‌شود که صندوق به تنهایی نتواند تعهدات خود را به افراد تحت پوشش ایفا کند. دسته دیگر بدهی دولت به صندوق است و زمانی پرداخت می‌شود که دولت به هر شکلی برای یک صندوق تکلیف ایجاد کرده یا از آن استقراض کند. صندوق بازنشستگی تامین اجتماعی، بدهی‌های خود را از دولت دریافت می‌کند اما مبلغی تحت عنوان کمک به آن پرداخت نمی‌شود ولی در مقابل، صندوق‌های بازنشستگی کشوری، نیروهای مسلح، کارکنان فولاد و کارکنان وزارت اطلاعات برای تامین حقوق و مزایای حقوق‌بگیران خود باید از دولت کمک دریافت کنند.

سهم اعتبارات اختصاص یافته به صندوق‌های بازنشستگی به کل بودجه عمومی دولت به 16درصد در سال جاری رسیده در حالی‌که این نسبت در سال 96 تنها 11.5درصد بوده است

شرایط بغرنج صندوق‌های بازنشستگی در ایران

یکی از شاخص‌های مهم در بررسی وضعیت صندوق‌های بازنشستگی، «نسبت پشتیبانی» است. این نسبت از تقسیم منابع ورودی به منابع خروجی صندوق‌ها حاصل می‌شود و نشان می‌دهد که به ازای هر یک نفری که حقوق و مزایا از صندوق می‌گیرد (مصارف)، چند نفر به صندوق حق بیمه می‌پردازند (منابع). هر چه این شاخص کمتر باشد، وضعیت بدتر و هر چه بزرگ‌تر باشد وضعیت بهتر است.

به گفته مرکز پژوهش‌های مجلس، روند این شاخص در 20 سال اخیر برای تامین اجتماعی تا سال 1401 نزولی بوده و در این سال نسبت پشتیبانی این سازمان به حدود 4 رسیده یعنی به ازای هر یک نفری که حقوق و مزایا دریافت می‌کند، 4 نفر حق بیمه می‌پردازند. به عبارت دیگر، در دو دهه اخیر به صورت مستمر نسبت  درآمد حاصل از دریافت حق بیمه به هزینه پرداخت مستمری در این سازمان کاهش یافته است.

به علاوه آمارهای منتشرشده از صندوق بازنشستگی کشوری به عنوان دومین صندوق بازنشستگی بزرگ کشور نشان می‌دهد که این شاخص به 0.55 در سال 1401 رسیده است. مرکز پژوهش‌های مجلس این نسبت را بغرنج توصیف کرده است. این وضعیت به طور نسبی برای سایر صندوق‌ها نیز صادق است. مثلا طبق آخرین آمارهای موجود که به سال 99 برمی‌گردد، نسبت پشتیبانی صندوق بازنشستگی نیروهای مسلح 0.83 و سایر صندوق‌ها 1.1 است. زمانی که این شاخص به زیر یک می‌رسد به زبان ساده نشان می‌دهد که به ازای هر یک نفر دریافت کننده حقوق و مزایا، حتی یک نفر کامل بیمه‌پرداز نیز وجود ندارد.

متهمان بحران بازنشستگی، از هرم جمعیت تا مدیریت ناکارآمد

طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، یکی از مهم‌ترین دلایل بروز این بحران و کاهش نسبت پشتیبانی صندوق‌ها را می‌توان در تغییر نامتوازن و سریع ترکیب سنی جمعیت به سمت سالمندی جست‌وجو کرد. نرخ رشد جمعیت در دهه 60 بسیار بالا بود و در دهه‌های بعد ناگهان کاهش یافت. همین مسأله باعث شده تا در سال‌های اخیر به ناگهان جمعیت میانسال و سالمند افزایش یابد در حالی‌که به همان نسبت جمعیت جوان و شاغل ایجاد نشده است. برای مثال در سال 1365 جمعیت 30 ساله و بالاتر، 28درصد از کل جمعیت کشور را تشکیل می‌داد اما در سال 1400 پیش‌بینی شده که این نسبت به 57درصد از جمعیت کل کشور برسد.

از طرفی، همزمان که جمعیت افراد میانسال و سالمند افزایش یافته، امید به زندگی نیز بالاتر رفته است. صندوق‌های بازنشستگی از زمانی که فرد بازنشسته می‌شود تا زمانی‌که فوت می‌کند به او حقوق و مزایا پرداخت می‌کنند. بنابراین هر چه امید به زندگی بالاتر رود، طول مدتی که فرد تحت پوشش صندوق است نیز بالاتر می‌رود. هم‌سویی این دو عامل در کنار هم باعث شده تا شکاف سن برقراری بازنشستگی و امید به زندگی به طرز قابل‌توجهی افزایش یابد.

چیزی که این شکاف را تشدید می‌کند، قوانینی است که در مشاغل مختلف به افراد اجازه بازنشستگی زودتر از موعد می‌دهد. در این شرایط، افراد سال‌های کمتری به پرداخت حق بیمه می‌پردازند و در عوض سال‌های بیش‌تری حقوق بازنشستگی دریافت می‌کنند. این عوامل، سمت هزینه‌های صندوق‌های بازنشستگی را افزایش داده است. در سوی دیگر، چون وضعیت درآمدی صندوق‌ها مناسب نبوده و شرایط کلان کشور برای سرمایه‌گذاری و کسب سود این صندوق‌ها نیز فراهم نبوده، سمت درآمدی صندوق‌ها نیز با مشکل مواجه شده است. مدیریت ناکارآمد نیز مزید بر این دلایل شده تا صندوق‌های بازنشستگی به سمت وضعیت بحرانی حرکت کنند.

جای صندوق‌های بازنشستگی در بودجه دولت

مطابق با آنچه که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس ارائه شده، در نظام بودجه‌ریزی ایران، درآمدها و هزینه‌های صندوق‌های بازنشستگی به عنوان نهادهای عمومی غیردولتی در بودجه کل کشور منعکس نمی‌شود. با این حال این صندوق‌ها از طریق مجراهایی مثل «کمک به پرداخت حقوق و مزایای بازنشستگان»، «کسور بازنشستگی شاغلین دولتی»، «مشارکت دولت در حق بیمه شاغلین»، «تکالیف قانونی» و «پرداخت مطالبات صندوق‌های بازنشستگی» به بودجه عمومی مرتبط می‌شوند.

بال پژوهشی مجلس در گزارش خود به محاسبه کمک‌های دولت به صندوق‌ها پرداخته است. در این گزارش، 130هزار میلیارد تومانی که دولت بابت بدهی خود به تامین اجتماعی باید بدهد، لحاظ نشده چون پرداخت بدهی، کمک محسوب نمی‌شود بنابراین ارقامی که در ادامه این گزارش تجمیع می‌شوند از این 130هزار میلیارد تومان جدا هستند.

وابستگی 81درصدی صندوق بازنشستگی کشوری به بودجه دولت

در سال 1402، بودجه صندوق بازنشستگی کشوری 253.4هزار میلیارد تومان بود که 207هزار میلیارد تومان آن از محل کمک‌های دولت تامین شده یعنی 81درصد از کل منابع این صندوق وابسته به بودجه بوده است. در سال 1403، ردیف اعتباری صندوق بازنشستگی کل کشور به 256.5هزار میلیارد تومان رسیده که 24درصد نسبت به سال 1402 رشد داشته است. به جز این رقم، صندوق بازنشستگی کشوری از محل افزایش یک درصدی مالیات بر ارزش افزوده نیز سهم می‌برد. دولت پیش‌بینی کرده که با افزایش یک درصدی این نرخ، 50 همت درآمد ایجاد شود. این درآمد به صندوق‌ها برای متناسب‌سازی حقوق بازنشستگان پرداخت می‌شود. با این حال مشخص نیست که سهم صندوق بازنشستگی کشوری از این 50هزار میلیارد تومان چقدر است. همچنین طبق لایحه بودجه سال جاری، میزان اعتبار تامین اجتماعی نیروهای مسلح (لشگری) در این سال به بیش از 132.3 همت رسیده که 17.4درصد نسبت به سال قبل رشد داشته است. این صندوق نیز از 50 همت ناشی از افزایش نرخ مالیات بر ارزش افزوده سهم می‌برد اما مقدار آن مشخص نیست.

مجموع کمک‌های دولت به صندوق‌های بازنشستگی

با احتساب کمک دولت به صندوق بازنشستگی کارکنان فولاد، در مجموع در سال 1403، دولت تقریبا به میزان 453هزار میلیارد تومان قرار است به صندوق‌های بازنشستگی کشوری، لشگری و فولاد کمک کند که 50هزار میلیارد تومان آن از محل افزایش نرخ مالیات بر ارزش افزوده تامین می‌‌شود.

بر این اساس، سهم اعتبارات اختصاص یافته به صندوق‌های بازنشستگی به کل بودجه عمومی دولت به 16درصد در سال جاری رسیده در حالی‌که این نسبت در سال‌های گذشته پایین‌تر بود. برای مثال در سال 96 تنها 11.5درصد بوده است. با این حال از سال 1400 این سهم یک روند صعودی به خود گرفته و صندوق‌ها بیش‌ از پیش به بودجه دولت برای پرداخت حقوق و مزایای افراد تحت پوشش خود وابسته شده‌اند.