کرونایی که رفت و بازاری که خوب نشد

رضا اسدآبادی

چندی پیش مرکز آمار ایران با انتشار کتابچه آماری از شاخص‌های کلان اقتصادی، اطلاعات اعلام شده خود طی ماه‌های اخیر را به صورت تجمیع شده در یک بسته واحد عرضه کرد. طبق گزارش اعلامی مرکز آمار نرخ بیکاری کشور ۹.۲درصد در کل کشور بوده است.

براساس این گزارش، در بهار امسال ۴۰.۹درصد جمعیت ۱۵‌ساله و بیشتر از نظر اقتصادی فعال بوده‌اند یعنی در گروه شاغلان یا بیکاران قرار گرفته‌اند. جمعیت شاغلان ۱۵‌ساله و بیشتر در این فصل ۲۳ میلیون و ۵۷۸هزار نفر بوده که نسبت به فصل مشابه سال قبل ۹۸هزار نفر کاهش دارد. نرخ بیکاری جوانان ۱۵ تا ۲۴‌ساله حاکی از آن است که 24درصد از فعالان این گروه سنی در بهار ۱۴۰۱ بیکار بودند.

افزایش نرخ بیکاری و کاهش نرخ مشارکت اقتصادی در کشور

کشور در نیمه دوم از سال 1400 شاهد واکسیناسیون سراسری جمعیت علیه بیماری کرونا بود. با توجه به اینکه در سال 1399 و نیمه نخست از سال 1400، همه‌گیری کرونا باعث تعطیلی بسیاری از کسب و کارهای کشور به خصوص در بخش خدمات شده بود، واکسیناسیون سراسری این نوید را به بازار کار می‌داد تا بسیاری از مشاغلی که تحت تاثیر این بیماری از بین رفته یا فعالیتشان به حداقل رسیده بود، دوباره احیا شوند اما گزارش مرکز آمار نشان داد که این موضوع در کشور محقق نشده است.

طبق این گزارش، نرخ بیکاری در پایان بهار سال 1401 با 0.4درصد افزایش نسبت به بهار سال 1400 به 9.2درصد و نرخ مشارکت اقتصادی با 0.5درصد کاهش به 40.9درصد رسیده است که نشان می‌دهد با وجود خروج کشور از وضعیت قرمز کرونا، طی یک سال منتهی به اول تیر ماه سال 1401، حدود 98 هزار شغل در کشور از بین رفته است. از همین رو به سراغ دو کارشناس اقتصادی رفتیم تا با هم مروری بر آمار اشتغال و بیکاری کشور در نخستین فصل از سال 1401 داشته باشیم.

شغل یعنی توان تامین شرافتمندانه معاش خانوار

«حسین راغفر» استاد اقتصاد دانشگاه الزهرا با اشاره به آمارهای اخیر بیکاری اعلام شده توسط مرکز آمار گفت: ما با کاهش نرخ بیکاری مواجه نیستیم هرچند خود مفهوم بیکاری از مفاهیم مورد مناقشه در اقتصاد است و همیشه درباره اینکه چه کسی باید بیکار در نظر گرفته شود، بحث وجود داشته و در ایران نیز این بحث بسیار جدی بوده است.وی افزود: هدف از تعریف بیکاری پیامدهای اقتصادی و اجتماعی ناشی از بیکاری است و اگر قرار باشد یک زندگی انسانی برای کسی تامین شود، این مهم است که سرپرست خانوار چند ساعت کار می‌کند تا بتواند معاش خانوار را در حد شرافتمندانه تامین کند. با این تعریف از بیکاری یعنی با این تعریف که «فرد بتواند با یک شیفت کاری در روز زندگی خود را تامین کند»، سهم کسانی که فاقد اشتغال هستند از آمارها بسیار زیاد خواهد شد و اگر معیار هشت ساعت کار روزانه به جز ایام تعطیل باشد، آمار بیکاری باید چند برابر رقم‌های اعلام شده مرکز آمار و چیزی بیش از ۴۰ الی ۴۵درصد باشد. این آمار برآوردی ۴۰-۴۵درصد نرخ بیکاری در شرایطی است که ما تعریف «کار تمام‌وقت» و اشتغال متعارف را به عنوان شغل مانند بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته بپذیریم.

راغفر تاکید کرد: آمار برآوردی ما از بیکاری با توجه به اشتغال متعارف، استاندارد و تمام‌وقت در دهه گذشته (حدود ۹ سال پیش) چیزی حدود رقم ۳۲درصد بود که در شرایط کنونی با توجه به افت وضعیت اشتغال متعارف در کشور، این رقم به بیش از ۴۰ تا ۴۵درصد رسیده است.

در تعریف شغل باید به استاندارد بودن آن توجه کرد

این کارشناس حوزه اقتصاد فقر و اشتغال با تاکید بر اینکه «وقتی ما نحوه رسیدن به آمارها و ارقام عجیب را روشن نکنیم، ممکن است با انتشار برخی ارقام که قابل باور نیستند به نحوی معکوس نیت انتشاردهندگان را در جامعه مشاهده کنیم» اظهار کرد: برخی آمارهای منتشره از سوی دولت، گاه مخاطبان را بی‌اعتمادتر می‌کند و لازم است تعاریف از آمارها به‌طور دقیق مشخص شوند و تعاریف حداقلی از شاخص‌های اقتصادی مورد استفاده قرار نگیرند. حتی اگر این آمار به‌عنوان آمارهای موفقیت دولت‌ها عنوان نشود، بهتر است.

استاد اقتصاد دانشگاه الزهرا با اشاره به موج افزایش مهاجرت نیروی کار از کشور گفت: افزایش خروج نیروی کار بالقوه از کشور و عدم متوقف شدن روند آن حاکی از آن است که ظرفیت‌های شغلی در کشور هر روز محدودتر می‌شود و به نحو تبعیض‌آمیز مشاغلی که نیروی کار متخصص و تحصیل‌کرده را لازم داشته و بر سر آن رقابت زیادی وجود دارد، در هسته‌های گزینش به صورتی توزیع می‌شود که عملا بسیاری از افراد آموزش دیده و حرفه‌ای را دچار سرخوردگی و میل به مهاجرت می‌کند.

وی در پاسخ به این سوال که آیا مشاغل ناپایدار و غیرثابت مثل مشاغل مربوط به مبادله رمزارزها، سبدگردانی، بورس و معامله‌گری و دلالی مجازی که در سال‌های اخیر رونق گرفتند، تاثیری در افزایش نرخ شاغلین داشته؟ جواب داد: بسیاری از مشاغل فوق‌الذکر در تعریف اشتغال قرار نمی‌گیرند و خود آنها نیز در زمره شغل خودشان را تعریف نمی‌کنند. آمار این قبیل مشاغل که اکثرشان نامولد و برخی از آنها ممکن است مولد باشند، تاثیری در افزایش و کاهش نرخ بیکاری نخواهد داشت. مشاغلی که نام برده شد ذیل عنوان «مشاغل غیررسمی» شناخته می‌شوند و اکثریت قاطع آنها مالیات نپرداخته و به همین دلیل شناسایی نمی‌شوند. ممکن است در بازارهای مالی حضور داشته باشند اما شناسایی آنها در جمع شاغلین صورت نمی‌گیرد.

راغفر درباره مشاغل غیررسمی و رشد آنها تصریح کرد: در اکثر کشورهایی که سیاست‌های موسوم به بنیادگرایی بازار و مالی‌گرایی افراطی اجرا شده، شاهد افزایش گسترده این مشاغل نامولد بوده‌ایم، هرچند گسترش فناوری‌های مجازی و فضای اینترنت و تلفن‌های هوشمند نیز نقشی به‌سزا در گسترش برخی مشاغل مشابه داشتند به این معنا در همه جای جهان بخش مشاغل غیررسمی رشد کرده اما شرایط خاص ایران باعث شده این رشد بیشتر قابل مشاهده بوده و فربه‌تر از گذشته باشد.

اشتغال 30درصد افراد

در مشاغل غیررسمی

عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا با اشاره به اینکه ممکن است بیش از ۳۰درصد شاغلین اقتصاد ایران در مشاغل غیررسمی حضور داشته باشند، اظهار کرد: بسیاری از مشاغل خانگی که با حمایت دولت ایجاد نشدند (مثل دوزندگی برای خانم‌های خانه‌دار) و زنانی که با سفته‌‌گذاری و حقوق بسیار نازل و بدون بیمه کار می‌کنند، عمدتا مورد شناسایی قرار نمی‌گیرند و از جنبه اقتصادی نیز از شغل غیرشایسته بهره‌مند هستند و جزو آمار شاغلان رسمی محسوب نمی‌شوند.وی با بیان اینکه «بخش بزرگی از اقتصاد ایران درحال اختصاص به مشاغل غیررسمی است و این بخش درحال رشد است»، گفت: متاسفانه آمارهای رسمی ما هنوز در جنبه پوششی فاقد ظرفیت‌های مطالعاتی روی این حوزه‌های رو به گسترش است و به این اعتبار نمی‌توان هنوز درباره دقت نظام جامع آماری کشور در حوزه اقتصادی و به خصوص فقر و اشتغال ادعایی مطرح کرد.

حیدری: با در نظر گرفتن سیاست‌های دولت و شاخص‌های کلان بی‌ثبات شده و محیط کسب و کار، می‌توانیم در جایگاه کارشناسی بگوییم اقدامات در جهت ایجاد اشتغال و بهبود وضعیت بیکاری صورت نگرفته است

اشتغال در گرو ثبات در فضای کسب و کار است

«علیرضا حیدری» کارشناس اقتصادی حوزه کار و تامین اجتماعی نیز با اشاره به آمارهای اعلام شده درباره نرخ بیکاری از سوی دولت و مرکز آمار گفت: طبق آمارهای دولت مبنی بر کاهش نرخ بیکاری به رقم ۹.۲درصد در تابستان امسال، باید نتیجه گرفت که دولت طی یک سال اخیر ده‌ها هزار نفر از بیکاران کشور را کاسته و برای آنها شغل ایجاد کرده است. مسأله این است که مرکز آمار نیز به‌طور قانونی مرجع است و معمولا این مرکز برای مطالعات خود به‌جای آمارگیری از کل جامعه، یک جامعه نمونه تصادفی انتخاب و روی آن بررسی آماری انجام می‌دهد.نایب رئیس اتحادیه پیشکسوتان جامعه کارگری افزود: اینکه چه نوع جامعه آماری توسط مرکز آمار با چه کیفیتی انتخاب شده است از حوزه اطلاعات ما کارشناسان عادی و فاقد دسترسی به منابع اصلی آماری خارج است اما با فرض اینکه مرکز آمار توسط قانون‌گذار مرجع اعلام آمار شناخته شده است، باید فرض را بر صحت محاسبات آن قرار دهیم. اما لازم است مرکز آمار در آمارهای حساس مانند بیکاری و تورم تحلیل‌های آماری خود را نیز منتشر کند زیرا لازم است مردم و کارشناسان بدانند که چه نحوه محاسبه و چه جامعه انتخابی خاصی با چه تعاریفی سبب شده تا نتایجی گاه عجیب اعلام شود.

حیدری با اشاره به سیاست‌های اشتغالی دولت در یک سال اخیر گفت: مجموعه سیاست‌های دولت در زمینه حفظ شرایط تولید و توسعه فرصت‌های شغلی با ایجاد ثبات در فضای کسب و کار و کنترل شاخص‌های کلان اقتصادی منجر به بهبود اشتغال می‌شود و با در نظر گرفتن این سیاست‌ها و شاخص‌های کلان بی‌ثبات شده و محیط کسب و کار، می‌توانیم در جایگاه کارشناسی بگوییم اقدامات در جهت ایجاد اشتغال و بهبود وضعیت بیکاری صورت نگرفته است.

راغفر: افزایش خروج نیروی کار بالقوه از کشور و عدم متوقف شدن روند آن حاکی از آن است که ظرفیت‌های شغلی در کشور هر روز محدودتر می‌شود و عملا بسیاری از افراد آموزش دیده و حرفه‌ای را دچار سرخوردگی و میل به مهاجرت می‌کند

وی در پاسخ به این سوال که آمار افزایش اشتغال اعلامی احتمالا از کجا استخراج شده است؟ گفت: در شرایطی که یکی از پرسودترین بخش‌های اقتصاد ایران یعنی نفت و پتروشیمی تغییر قابل اعتنایی در زمینه اشتغال نداشته، به نظر می‌رسد به یک دلیل مشخص، افزایش نسبی میزان شاغلین و کاهش بیکاری به دلیل مقدار مشخصی تحرک در دو بخش کشاورزی و معدنی کشور است.

این اقتصاددان با تاکید بر این مطلب که رشد اشتغال بخش کشاورزی و معدنی به دلیل مزیت‌های صادراتی ایجاد شده است، توضیح داد: از آنجا که ارزش پول کشور به نسبت سال‌های گذشته باز هم کاهش داشته و نرخ ارز افزایش یافته است، لذا صادرات محصولات داخلی مزیت پیدا کرده و استخدام و سرمایه‌گذاری این دو حوزه که چندان خود نیازمند واردات نیست، بهبود یافته است. در شرایطی که ارزش محصولات در این دو حوزه برای صادرات چند برابر می‌شود، شاهد رشد استخدام نیرو در باغات، واحدهای تولید دام و طیور و همچنین برخی معادن کشور هستیم زیرا سود ناشی از صادرات این محصولات به نسبت هزینه‌های ریالی داخلی و فروش دلاری محصول به کشورهای همسایه بسیار بالاتر است و به‌طور طبیعی نیروی کار جدید می‌تواند بیشتر در این بخش جذب شود.وی با بیان اینکه ایجاد ۱۰۰هزار فرصت شغلی جدید طی حدود یک سال برای اقتصادی که سالانه نیازمند ایجاد ۸۰۰هزار شغل جدید است، عدد چندان قابل توجهی نیست، به مشاغل جدید حوزه‌های اینترنتی و مبادلاتی و رمزارز و... اشاره کرد و افزود: این مشاغل از قبیل مبادله‌گری یا تریدرها یا فروشندگان سهام بورس و فرابورس و رمز ارز و مبادله‌گری در فضای مجازی (نه فقط در ایران) که در بسیاری از کشورهای جهان رشد داشته است و با توجه به شرایط توسعه صنعتی خاص ایران به طور طبیعی استقبال بیشتری در کشور از این شغل‌ها شده است.حیدری در پایان تصریح کرد: این افراد در صورت اعلام خود به عنوان فرد شاغل تمام‌وقت، تاثیر معنادار و موثری بر میزان نرخ بیکاری اعلام شده توسط مرکز آمار خواهند داشت. با توجه به گسترش روزافزون این مشاغل، لازم است اطلاعات جزئی مشاغل و برخی مستندات کیفی آمارهای مرکز آمار نیز بررسی شود تا مشخص شود حجم اشتغال و بیکاری موجود بیشتر باعث گرایش نیروی کار به چه مشاغلی شده است. با توجه به رشد فضای مجازی و جمعیت نیروی کار مستعد اما بیکار نسل جوان تحصیل‌کرده که توان ورود به این حوزه‌ها را نیز دارند، قطعا این بخش روی جابه‌جایی آمار بیکاری موثر خواهد بود.