ناتوی آسیایی؛ نهادگرایی غربی علیه اتحاد شرقی

رامین پرتو

مساله گسترش ناتو (سازمان پیمان آتلانتیک شمالی) از جمله موضوعاتی است که از گذشته تاکنون از سوی روسیه به عنوان یک تهدید علنی و ملی قلمداد شده و همواره مسکو به دنبال آن بوده تا بتواند با این پیمان و ائتلاف غربی مقابله کند. در این راستا حمله روس‌ها به اوکراین را باید نوعی تقابل از سوی کرملین با ناتو دانست؛ چراکه روسیه از جنگ جهانی دوم تا به امروز همواره خود را در معرض تهدید ناتو دیده‌اند و سعی کرده‌اند با این موضوع به هر نحوی (سخت یا نرم) مقابله کنند اما حالا این تهدید صرفاً متوجه روسیه نیست، بلکه دو کشور دیگر شرقی یعنی چین و کره‌شمالی هم منافع خود را در تهدید می‌بینند و دلیل این امر باید مطرح شدن مجدد طرح «ناتوی آسیایی» دانست. 

ناتوی آسیایی یا ناتو پلاس اصطلاحی است که برای اشاره به ائتلافی متشکل از سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) و چهار کشور استرالیا، نیوزیلند، ژاپن، کره‌جنوبی و اسرائیل استفاده می‌شود. هدف اصلی این گروه افزایش همکاری دفاعی جهانی است و بر اساس اعلام سایت رسمی ناتو، عضویت در ناتو پلاس ویژگی‌هایی چون دسترسی بی‌وقفه به اطلاعات امنیتی، دسترسی به فناوری‌های نظامی پیشرفته و مشارکت دفاعی تقویت ‌شده با آمریکا را برای کشورهای عضو در پی دارد. کشورهای منطقه هند و اقیانوس آرام با پیشنهادهایی از سوی آمریکا و دیگر اعضای ناتو مانند فرانسه برای عضویت در این ائتلاف جنبی روبه‌رو بوده‌اند؛ تعامل ناتو با کشورهای ناتو پلاس که آن‌ها را شرکای هند و اقیانوس آرام خود می‌نامد، زمانی افزایش یافت که سران آن‌ها برای اولین بار در اجلاس سالانه ناتو در سال ۲۰۲۲ در مادرید شرکت کردن که همزمان با آغاز جنگ در اوکراین بود و ناتو در همین نشست برای اولین بار چین را به عنوان بازیگری که «چالش‌های سیستمی» برای امنیت منطقه یورو آتلانتیک ایجاد می‌کند، معرفی کرد. 

چینی‌ها هم مخالف طرح ناتوی آسیایی هستند، چراکه پکن در سال های اخیر به طور فزاینده‌ای مشارکت خود را با مسکو گسترش داده و چندین دهه است که اتحاد خود را با کره‌شمالی نیز تقویت کرده است

اهداف راهبردی اولیه ناتو در آسیای جنوب شرقی و شرق آسیا حول محور ارتقای امنیت و ثبات منطقه‌ای اعلام شده است که جلوگیری از درگیری، تضمین آزادی دریانوردی در مسیرهای دریایی حیاتی و حمایت از شرکای منطقه‌ای در افزایش قابلیت‌های دفاعی آنها را شامل می‌شود. به همین دلیل تقویت اتحاد با بازیگران کلیدی منطقه‌ای مانند ژاپن، کره جنوبی و استرالیا در این تلاش‌ها نقش اساسی دارد. هدف ناتو تقویت روابط نزدیکتر و چارچوب‌های همکاری به منظور ایجاد یک معماری امنیتی قوی است که بتواند در برابر آنچه فشارهای چین و روسیه می‌نامد، مقاومت کند. 

آنچه در این میان باید مورد نظر قرار بگیرد این است که اساساً در خصوص پروژه ناتوی آسیایی، ژاپن نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند؛ به گونه‌ای که چندی پیش شیگرو ایشیبا، نخست وزیر جدید ژاپن که پیشتر وزیر دفاع سابق این کشور بود و حامی نسخه آسیایی سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در این بخش از جهان است، در نخستین اقدام خارجی خود پس از به قدرت رسیدن با کاخ سفید تماس تلفنی برقرار کرد و همین موضوع زیر ذره‌بین کشورهایی مانند چین، روسیه و کره‌شمالی و سایر متحدان آنها در جنوب شرق آسیا قرار گرفت. او به نوعی در حال ایجاد یک مانور سیاسی با محوریت ناتوی آسیایی است و سعی می‌کند این پیمان را یک «لازمه استراتژیک» برای مقابله با مثلث چین، روسیه و کره‌شمالی قلمداد کند. 

کشورهای منطقه شرق و جنوب‌شرق آسیا چندان از پیشنهاد ژاپنی‌ها برای پایه‌گذاری ناتوی آسیایی استقبال نکرده‌اند و به همین دلیل توکیو یک عقب‌نشینی محسوس را در این خصوص در دستور کار خود قرار داده است و آنرا یک پروژه بلند یا میان مدت اعلام کرده است

در این مسیر به نظر می‌آید که کشورهای منطقه شرق و جنوب‌شرق آسیا چندان از این پیشنهاد ژاپنی‌ها استقبال نکرده‌اند و به همین دلیل توکیو یک عقب‌نشینی محسوس را در این خصوص در دستور کار خود قرار داد؛ به گونه‌ای که چهارشنبه هفته گذشته تاکشی ایوایا،  وزیر امورخارجه ژاپن اعلام کرد که طرح «ناتوی آسیایی» که توسط نخست وزیر ژاپن مطرح شده مساله‌ای میان تا بلندمدت است و اجرای آن فوری یا قریب‌الوقوع نیست. او همچنین در گفت‌وگو با خبرنگاران در این خصوص اعلام کرد که تصور میکنم در کنار تلاش ها برای ایجاد شبکه چند لایه از کشورهای هم فکر و تقویت بازدارندگی منطقه‌ای، ناتوی آسیایی طرحی برای آینده باشد و در آینده عملیاتی خواهد شد. 

هشدارها و مخالفت‌ها 

اینکه ناتوی آسیایی یک طرح جدید به شمار برود اساساً غلط قلمداد می‌شود، چراکه در سالیان اخیر چندین و چند بار این طرح از سوی ژاپن مطرح شده و در عمل باید گفت که توکیو در حقیقت طرح پیشنهادی آمریکا را فریاد می‌زند و به دنبال کنشگری در این خصوص به نفع خود است و همین موضوع باعث شده تا صدای کشورهایی که از این ناحیه احساس خطر می‌کنند درآید. به عنوان مثال روسیه یکی از اصلی‌ترین مخالفان طرح ناتوی آسیایی است. سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در واکنش به اظهارات شیگرو ایشیبا، نخست‌وزیر ژاپن این اظهارنظر را مطرح کرد که نخست‌وزیر فعلی ژاپن اخیراض در جریان کارزار انتخاباتی‌اش گفته بود به دنبال تقویت ظرفیت‌های دفاعی ژاپن و ایجاد «ناتو آسیایی» و یک سیستم امنیتی جامع در منطقه است و این به معنای بر هم زدن نظم این منطقه تلقی می‌شود. لاوروف در یک کنفرانس مطبوعاتی با بیان اینکه روسیه نگران نظامی‌سازی مجدد ژاپن و تقویت پتانسیل نظامی است، گفت: «هرگونه نظامی‌سازی، هر ایده‌ای در مورد ایجاد بلوک‌های نظامی همیشه خطر رویارویی را به همراه دارد که می‌تواند وارد مرحله جدی شود». وی در ادامه گفت، روسیه خطراتی را برای امنیت منطقه آسیا و اقیانوسیه به دلیل نظامی شدن آن و سیاست کشورهای غربی متذکر می‌شود. وزیر خارجه روسیه همچنین خاطرنشان کرد: «ما به خطرات نظامی‌سازی منطقه در نتیجه چنین سیاستی از سوی کشورهای غربی، خطرات برای ثبات بخش آسیایی و توسعه پایدار توجه کردیم. همچنین تایید کردیم که روسیه همیشه از تلاش‌های کشورهای عضو آ.سه.آن برای حفظ صلح و اطمینان از همکاری برابر با همه شرکای این اتحادیه حمایت کرده است». وی همچنین اعلام کرد که بیانیه نهایی نشست سران آسیای شرقی تصویب نشد زیرا ایالات متحده، ژاپن، کره جنوبی، استرالیا و نیوزلند سعی کردند این سند را سیاسی کنند.

این اظهارات در حالی انجام می‌شود که چینی‌ها هم مخالف طرح ناتوی آسیایی هستند چراکه پکن در سال های اخیر به طور فزاینده‌ای مشارکت خود را با مسکو گسترش داده و چندین دهه است که اتحاد خود را با کره‌شمالی نیز تقویت کرده است. با این حال، ارتقاء اخیر سطح روابط روسیه و کره شمالی تغییر قابل توجهی را در تحولات منطقه نشان داده است اما این به معنای آن نیست چینی‌ها نمی‌خواهند مقابل ناتوی آسیای بایستند. از سوی دیگر اعضای اتحادیه کشورهای جنوب شرق آسیا موسوم به «آسه‌آن» که متشکل از 10 کشور تایلند، سنگاپور، فیلیپین، مالزی، اندونزی، ویتنام، میانمار، لائوس، کامبوج و برونئی می‌شود هم اخیرا در نشست خود با ایده ناتوی آسیایی به صورت ضمنی مخالفت کرده‌اند. روزنامه جاکارتا پست در این خصوص نوشته است ژاپن که ایده ناتوی آسیایی را مطرح کرده است، بخت چندانی برای جذب سران آسه آن نخواهد داشت و مخالفت صرفاً به چین، روسیه و کره‌شمالی محدود نمی‌شود. این در حالیست که اخیراً گن ناکاتانی، وزیر دفاع ژاپن در نخستین تماس تلفنی خود با لوید آستین، وزیر دفاع آمریکا بر ادامه روند توسعه حضور نظامی دو کشور در جزایر دور دست نانسی ژاپن در نزدیکی تایوان توافق کردند و همین موضوع باعث شده تا چینی‌ها نسبت به تمام این اقدامات آمریکا و ژاپن موضع تند اتخاذ کنند. حال باید دید که آیا واشنگتن به عنوان رهبری ناتو می‌تواند در این میان سنگرهای خود را علیه ائتلاف شرقی با محوریت چین، روسیه و کره‌‌شمالی تقویت کند یا خیر!