چانه‌زنی بر سر کریدور غلات

فرشاد گلزاری

از شروع جنگ اوکراین تاکنون شاهد آن بودیم که ترکیه توانست نقش محوری در بخشی از این سناریو بازی کند. ایفای نقش ترکیه در پرونده اوکراین بدون تردید «تک وجهی» نبوده و نیست و چندین محور در این راستا وجود دارد که آنکارا پیوسته در آن ایفای نقش کرده و بنا دارد این نقش‌آفرینی را به دلیل منافع خود و همچنین پرستیژ خود ادامه دهد. نخستین ردپای ترکیه در جنگ اوکراین را می‌توان در عرصه میدانی و به خصوص فناوری نظامی مشاهده کرد. زمانی که حمله روس‌ها تشدید شد و اوکراینی‌ها مجبور به پاسخگویی شدند یکباره ویدئوهایی از پهپادهای بیرق‌دار ساخت ترکیه در رسانه‌ها منتشر شد که توجه همه را جلب کرد. بسیاری از تحلیلگران اروپایی با انتقاد از همکاری ترکیه در رساندن این پهپادها به کی‌یف قلم‌فرسایی کردند اما زمانی که این نقدها علیه آنکارا بالا گرفت، یکباره دولت با ارائه مستندات اعلام کرد که توافق فروش این مدل از پهپادها به کی‌یف مربوط سال‌های گذشته است و آنکارا ملزم است در چارچوب این قرارداد نظامی به قول خود در قبال تحویل آنها عمل کند. اگرچه این اقدام ترکیه باعث نارضایتی روسیه شد اما به هر ترتیب ترکیه سعی کرد از این فضا خارج شود و ورق را ب نفع خود برگرداند. آنکارا در دومین اقدام خود در خلال جنگ اوکراین ابتکار عمل کریدور غلات را به سازمان ملل و طرفین جنگ یعنی روسیه و اوکراین پیشنهاد داد. توجه داشته باشید که روسیه و اوکراین هر دو از بزرگترین و مهمترین صادرکنندگان غلات به اقصی نقاط دنیا به حساب می‌آیند اما جنگ باعث شد تا مسکو جلوی صادرات غلات و دانه‌های روغنی از مبدأ بنادر اوکراین را بگیرد. دلیل این امر هم تا حدودی مشخص است. علت اول این است که اروپا و آمریکا با تحریم غلات و محصولات کشاورزی روسیه سعی کردند تا این کشور را از درآمد غیرنفتی دور کنند و این به معنای ضربه سنگین به روسیه بود. 

قبل از سفر اردوغان، رئیس کمیته امور خارجی شورای فدراسیون روسیه، ترکیه را متهم کرد که فرماندهان «گردان آزوف» را به میدان جنگ اوکراین بازگردانده است و همین موضوع یک محور اختلاف نسبتاً جدی میان آنکارا و مسکو به شمار می‌آید

علت دوم را به نوعی باید پاسخ روسیه به تحریم‌های غرب دانست. مسکو در پاسخ به تحریم‌های غرب خروجی بنادر اوکراین در دریای سیاه را مسدود کرد و مانع صادرات هرگونه از غلات این کشور به سایر نقاط جهان شد. این اقدام باعث شد که پس از چند ماه بسیاری از کشورهای عربی و آفریقایی و همچنین برخی از دولت‌های اروپایی در پشت پرده به آمریکا فشار بیاورند و خواهان تجدیدنظر در مورد صادرات غلات اوکراین شوند. در این راستا ترکیه به نوعی از این فضای ایجاد شده استفاده کرد و با ارائه تضمین به روسیه مبنی بر اینکه کشتی‌های جنگی ناتو و غرب از تنگه بُسفر به سمت دریای سیاه وارد نخواهند شد، ابتکار عمل «کریدور غلات» را با هماهنگی میان روسیه و اوکراین و با نظارت سازمان ملل پیشنهاد داد. این پیشنهاد آنکارا در نهایت موجب شد تا میزان زیادی از غلات اوکراین به اقصی نقاط جهان صادر شود اما نکته اینجا بود که بخشی از این غلات برای تامین نیازهای عمومی، به ترکیه رفت. بر اساس آمارهای منتشر شده، کمترین میزان از این غلات به کشورهای فقیر آفریقا تحویل داده شد و چیزی در حدود 50 درصد آن وارد کشورهای اروپایی شده که اعتراضات زیادی را در خصوص نحوه توزیع غلات به وجود آورد.

روسیه به دلیل رفتار غرب در حمایت همه جانبه از اوکراین و همچنین برای اعمال فشار مجدد بر اروپا و آمریکا، چندی پیش مجدداً به صورت یکطرفه از برنامه صادرات غلات اوکراین بیرون آمد و حالا از سوی غرب مورد انتقادهای حقوق‌بشری قرار گرفته است 

تضمین به مسکو از جانب آنکارا

با تمامی این تفاسیر روسیه به دلیل رفتار غرب در حمایت همه جانبه از اوکراین و همچنین برای عمال فشار مجدد بر اروپا و آمریکا، چندی پیش مجدداً به صورت یکطرفه از برنامه صادرات غلات اوکراین بیرون آمد و به نوعی خواهان تعلیق آن شد. از آن روز تاکنون بسیاری از کشورها علیه این اقدام روسیه موضع گرفتند و آنرا نقض فاحش حقوق بشر دانستند ولی در این میان آنکارا مجدداً به دنبال ماهی‌گیری از این آب گل‌آلود است. به همین دلیل روز گذشته (دوشنبه) و بر اساس یک برنامه از پیش تعیین شده، رجب طیب اردوغان رئیس جمهوری ترکیه به شهر سوچیِ روسیه سفر کرد و با ولادیمیر پوتین همتای روسی خود دیدار کرد. الجزیره همچنین خبر داد که پوتین در دیدار با اردوغان مسائل مربوط به بحران اوکراین را نادیده نگرفته است و در این مورد با اردوغان صحبت کرده است. پوتین همچنین در این دیدار تاکید کرده که زمینه‌های همکاری گسترده‌ای با ترکیه داریم و به زودی به مذاکرات خود در مورد مرکز توزیع گاز پایان می‌دهیم. با اطمینان در زمینه انرژی پیشرفت می‌کنیم و با خریداران عمده توافقاتی داریم و به همکاری با ترکیه در زمینه انرژی هسته‌ای ادامه خواهیم داد. در این میان اردوغان اعلام کرده که موضوع غلات بسیار مهم است و بخش بزرگی از مذاکرات ما را به خود اختصاص خواهد داد. آنکارا با «احتیاط» در انتظار احیای معامله غلات است؛ چراکه گفت‌وگو با پوتین در مورد معامله غلات برای جهان و کشورهای آفریقایی مهم خواهد بود. کشورهای آفریقایی منتظر نتیجه نشست ما در خصوص صادرات غلات هستند. آنچه در این میان باید مورد نظر قرار بگیرد گزارشی است که چند ساعت قبل از این دیدار توسط منابع ترکیه‌ای منتشر شد. روزنامه آکشام چاپ ترکیه اعلام کرد که در بسته تضمینی به نفع روسیه که با حمایت آنکارا و همکاری سازمان ملل متحد تهیه شده، حل مساله بیمه کشتی‌های روسی حامل غلات، اتصال بانک‌های روسیه به سوئیفت و برداشتن مانع صادرات غلات روسیه گنجانده شده است. هر سه محوری که ترکیه بدان اشاره کرده به نوعی ریشه در تحریم روسیه از سوی غرب دارد و به همین دلیل به وضوح می‌توان فهمید که با فرا رسیدن فصل پائیز و سپس زمستان، اروپا به دنبال تامین غلات موردنظر خود از مسکو است و ترکیه هم با چراغ سبز آنها و ایالات متحده مجدداً در محور صادرات غلات فعال شده است. در همین راستا اما روسیه از یک اقدام ترکیه به شدت ناراحت بوده و به نظر می‌آید که پوتین به اردوغان در خفا بابت این موضوع هشدار داده است. قبل از سفر اردوغان به سوچی گریگوری کاراسین، رئیس کمیته امور خارجی شورای فدراسیون روسیه به صورت واضح ترکیه را متهم کرد که «گردان آزوف» را به جنگ بازگردانده است. این اشاره وی به استرداد چندین تن از فرماندهان گردان‌های آزوف اوکراین بود که مسکو آنها را پیرو مکتب نازیسم خوانده و به دنبال بازداشت یا نابودی اعضای آن است. با این حال باید دید که خروجی چانه‌زنی اردوغان با پوتین در محوری صادرات غلات اوکراین چه خواهد بود.