تلاش برای صلح در هنگامه تنش باکو و مسکو

فرشاد گلزاری

پرونده منازعه جمهوری آذربایجان و ارمنستان که با محوریت قره‌باغ در جریان است، هرازچندگاهی به روی میز دو مذاکرات دوطرف قرار می‌گیرد و سپس با یک مشکل جدید به بایگانی منتقل می‌شود و همه چیز یکباره به نقطه صفر برمی‌گردد. زمانی که در سال 2020 میلادی سربازان ایروان و باکو مقابل یکدیگر در دو طرف مرزهای مشترک قرار گرفتند و 44 روز با یکدیگر جنگیدند، کسی فکر نمی‌کرد که این تقابل تا به امروز و با گذشت حدود سه سال همانند یک زخم تازه باقی بماند و مشخص نباشد که قرار است چه اتفاقی در این مسیر رخ دهد. اما سوالی که در این حدود سه سال، بارها و بارها به ذهن افکار عمومی خطور کرده این است که چرا رابطه متشنج باکو و ایروان پس از این مدت به صلح و آرامش ختم نمی‌شود؟ پاسخ به نظر پیچیده می‌آید اما چندان پیچیدگی در این پرونده وجود ندارد، جز منافع قدرت‌های بزرگتر! اجازه دهید با یک مثال حقوقیِ عینی این بحث را تحلیل کنیم و سپس مصادیق دیگر را مورد اشاره قرار دهیم. 22ماه می سال جاری میلادی بود که دولت ارمنستان اعلام کرد که از جمهوری آذربایجان در ارتباط با استقرار ایست و بازرسی در گذرگاه لاچین به دیوان بین‌المللی دادگستری شکایت کرده است. در هنگام یگیشه کارکسیان، نماینده ارمنستان در امور حقوقی بین‌المللی اعلام کرد که ما برای دومین بار به این مرجع قضایی بین‌المللی علیه باکو شکایت کردیم و بر همین اساس ایروان انتظار دارد که دادگاه لاهه اقدامات موقتی علیه باکو اعمال کند و از این کشور بخواهد که تردد بدون مانع را در این کریدور تضمین کند تا تصمیم نهایی در ارتباط با شکایت ما اتخاذ شود. حالا و طی درگیری‌های حقوقی اخیر میان دو طرف، دولت باکو مدعی شده که دیوان بین‌المللی دادگستری به اتفاق آرا درخواست ارمنستان را برای ایجاد اصلاحات حکم ۲۲ فوریه ۲۰۲۳ رد کرده که تایید کننده حق جمهوری آذربایجان برای کنترل مرزهایش محسوب می‌شود. وزارت خارجه جمهوری آذربایجان در بیانیه‌ای مدعی شده که «از حکم دیوان مذکور که تایید کننده حق ما در کنترل مرزهایمان است و اینکه درخواست ارمنستان در برداشتن این ایست بازرسی بی پایه و اساس است، استقبال می‌کنیم اما تفسیر نادرست طرف ارمنستانی درباره این تصمیم چیزی جز تلاشی ناامیدانه نیست». این در حالیست که در ماه فوریه گذشته، دیوان دادگستری بین‌المللی رأی به اقدامات موقت علیه جمهوری آذربایجان براساس کنوانسیون بین‌المللی رفع همه اشکال تبعیض نژادی داد. این دادگاه همچنین اقدامات باکو را تهدید مستقیم علیه حقوق ارامنه خواند و از جمهوری آذربایجان خواست اقداماتی را برای تردد بدون مانع افراد، وسائل نقلیه و محموله‌ها در خطوط رفت و برگشت گذرگاه لاچین اتخاذ کند. شاید با نگاهی به جنگ حقوقی مذکور به این جمع‌بندی برسید که اوضاع از طریق اهرم غیرنظامی در حال حل و فصل است اما اینگونه نیست. از آن روز تاکنون اتفاق‌هایی رخ داده که نشان می‌دهد تنش میان دو طرف قرار نیست آرام بگیرد. به عنوان مثال منابع خبری باکو می‌گویند نیروهای مسلح ارمنستان در تاریخ ۱۰ ژوئیه (۱۹ تیر) به مدت بیش از سه ساعت، مواضع جمهوری آذربایجان در امتداد شهرک حیدرآباد را گلوله‌باران کردند.

کسی فکر نمی‌کرد که تقابل باکو و ایروان تا به امروز و با گذشت حدود سه سال همانند یک زخم تازه باقی بماند و مشخص نباشد که قرار است چه اتفاقی در این مسیر رخ دهد اما بحث این است که قدرت‌های بزرگ هم در این مسیر بیکار ننشسته‌اند

مذاکره با   اروپا، مراقبت از  روسیه

مسکو در مسیر مذاکرات باکو و ایروان سعی دارد وضعیت را به جایی برساند که درنهایت ایالات متحده و اروپا به عنوان دو طیفی که به دنبال نقش‌آفرینی در قفقاز هستند را بازی بدهد و اجازه ندهد منافعی در این میان کسب کنند

آنچه در این میان باید موردتوجه قرار بگیرد بحث تشدید تنش‌ها در زیر سایه قدرت‌های بزرگ است. وزارت دفاع جمهوری آذربایجان دو روز پیش (شنبه) در گزارشی مدعی شد، تشکیلات مسلح غیرقانونی ارمنستان در خاک جمهوری آذربایجان و دقیقاً جایی که نیروهای صلحبان روسی به‌طور موقت در آن مستقر هستند، پارازیت‌های رادیویی را بر روی سیستم‌های پروازهای داخلی و خارجی که از حریم هوایی جمهوری آذربایجان عبور می‌کنند، مخابره کرده است. این اقدامات باعث شد تا جمهوری آذربایجان به صلیب سرخ اجازه داده تا تخلیه پزشکی را از منطقه قره‌باغ به ارمنستان از طریق کریدور لاچین آغاز کند؛ اما در این میا دواتفاق مهم رخ داده است. اتفاق اول که باید آن را یک بازیگری منسجم برای کسب منافع حداکثری دانست، فعال شدن مجدد اتحادیه اروپا در پرونده تنش باکو و ایروان است. روز گذشته رویترز اعلام کرد که شارل میشل، رئیس شورای اروپا در بروکسل میزبان الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان و نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان بود؛ دیداری که با هدف پایان دادن به تنش‌های خشونت‌آمیز باکو و ایروان برگزار شد. بنابر اعلام رویترز، این مذاکرات با هدف پایان دادن به بیش از سه دهه مناقشه بر سر منطقه «قره‌باغ کوهستانی» برگزار شد که بخش اعظم جمعیت آن ارمنی هستند، اما بخشی از خاک جمهوری آذربایجان محسوب می‌شود. نکته مهم در این راستا، اظهار نظر رئیس شورای ارووپا درباره نشست مذکور است. او گفت که باکو و ایروان توافق کردند با جدیت بیشتری به تحدید حدود مرزها بپردازند و اتحادیه اروپا هم آماده است تا در تامین بودجه ساخت راه‌آهن در قفقاز جنوبی کمک کند. این اظهارنظر و آن بخشی که وی می‌گوید توافق دو طرف بر سر جدیت ادامه مذاکرات بوده، به نوعی نشان می‌دهد که اساساً اتفاق خاصی در بروکسل رخ نداده و اروپا هم صرفاً به منافع اقتصادی این پرونده (ساخت راه‌آهن در قفقاز جنوبی) فکر می‌کند. اما در این میان روسیه را نباید از قلم انداخت؛ چراکه تمام این پرونده از زیر دست این کشور رد می‌شود. برخی از تحلیلگران معتقدند که روسیه می‌خواهد این روند همانند گذشته ادامه پیدا کند تا منافعش در قفقاز را پس از تعیین تکلیف جنگ اوکراین، کسب کند. مسکو در این مسیر سعی می‌کند وضعیت را به جایی برساند که در نهایت ایالات متحده و اروپا به عنوان دو طیفی که به دنبال نقش‌آفرینی در قفقاز هستند را بازی بدهد و اجازه ندهد منافعی در این میان کسب کنند. بر همین اساس اگر به بیانیه اخیر وزارت خارجه آذربایجان روجوع کنیم می‌بینیم که تحرکات مسکو در این میان به نظر تخریبی است. باکو اعلام کرده که اظهار نظر وزارت خارجه روسیه و تعیین شرایط برای حاکمیت و تمامیت ارضی آذربایجان در زمینه به رسمیت شناختن قره باغ به عنوان بخشی از آذربایجان توسط نخست‌وزیر جمهوری ارمنستان، غیر قابل قبول است، چراکه ایروان حدود ۳۰ سال اراضی آذربایجان را اشغال کرده بود. وزارت خارجه جمهوری آذربایجان سپس با لحنی تند علیه اقدامات ارمنستان موضع‌گیری کرد و همچنین به نیروهای حافظ صلح روسیه تاخت که نشان می‌دهد باز هم بنا نیست اوضاع به روال اولیه خود بازگردد. به همین دلیل باید گفت که مذاکرات در بروکسل مجدداً زیر سایه اختلافات قرار گرفته است.