قالپاقستان، تهدید جدید بیخ گوش مسکو

فرشاد گلزاری

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی یکی از نگرانی‌های ممتد و ثابت حُکام روسیه و به خصوص ولادیمیر پوتین، تهدید‌های محیطی بود که در نتیجه فرو ریختن دیوار برلین در سال 1989 میلادی حادث شد. بر اساس مستندات و سوابق موجود، شوروی سابق چیزی در حدود 21 میلیون کیلومتر وسعت داشت اما پس از فروپاشی، وسعت آن به حدود 17 میلیون کیلومتر تقلیل پیدا کرد و بسیاری از اساتید علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، این جداسازیِ محیطی را یک شکست برای روس‌ها تحلیل می‌کنند که به نوعی موجب به وجود آمدن جمهوری‌های جدید در اطراف و اکناف روسیه شد. پدید آمدن این جمهوری‌های کوچک که حالا هرکدام برای خودشان یک صندلی در سازمان ملل متحد به خود اختصاص داده‌اند تاحدودی باعث شد تا قدرتِ روسیه تضعیف شود. زمانی که این جمهوری‌های جدیدالتاسیس شکل گرفتند، روس‌ها به خوبی می‌دانستند که سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا و کشورهای اروپایی در کسری از ثانیه وارد این کشورها خواهند شد و اقدام به جای‌گیری امنیتی، سیاسی، اقتصادی و نظامی می‌کنند. روس‌ها دریافته بودند که زایش این کشورهای جدید با نام‌هایی که ریشه آنها در قومیت و مذاهب خلاصه شده است، به راحتی می‌تواند به یک تهدید امنیت ملی تبدیل شود؛ چراکه در آن هنگام جنگ سرد به انتهای خود نزدیک می‌شد و روسیه می‌دانست که آمریکایی‌ها و شرکای اروپایی آنها از پا نخواهند نشست. بر همین اساس مسکو به این فکر افتاد که برای کاهش تهدیدات جانبی از ناحیه غرب در خارج نزدیکش، باید به فکر یک سناریوی جدید باشد که آن هم نفوذ علنی و تقویت حضور پنهان و آشکار در پایتخت این جمهوری‌های تازه تاسیس بود. روس‌ها به صورت علنی از مولفه زبان روسی و اتصالات فرهنگی برای ادامه حضور خود در کشورهایی مانند قزاقستان، تاجیکستان، مغولستان، ترکمنستان، ارمنستان، ازبکستان قرقیزستان و حتی افغانستان (به کمی ارفاق) استفاده کردند که البته مساله کابل از سایر پایتخت‌های مذکور (به دلیل بافت مذهبی، فرهنگی و زبانی) جدا است. کمی بعد روسیه به هر ترتیب تلاش کرد تا پیمان‌های نظامی دو جانبه را با این کشورها منعقد کند تا از هرگونه مانور ناتو و غرب در محیط اطرافش جلوگیری به عمل آورد. در حوزه سیاسی و امنیتی هم پیمان‌های امنیت جمعی توسط مسکو پایه‌گذاری شد تا بتوانند نفوذ خود را در این کشورها به نفع خود حفظ کنند. در مقابل آمریکایی‌ها هم به صوت خزنده سناریوی خود را پیش می‌بردند تا در نهایت بتوانند از فرصت پیش آمده پس از فروپاشی به نفع خود و علیه کرملین استفاده کنند. چینی‌ها هم در این میان ساکت ننشستند و به نوعی اوضاع را به نفع خود راهبری کردند و این در حالیست که روس‌ها کشورهای جدیدالتاسیس را که پس از 1990 و 1991 میلادی شکل گرفته بودند، به عنوان حیاط خلوت خود می‌دانستند و سعی کردند به هر ترتیب که شده آنها را زیر چتر خود قرار دهند. این روند هنوز هم ادامه دارد اما آنچه در این میان به عنوان یک تهدید ضمنی باعث شده تا روس‌ها کمی احساس خطر کنند، جنگ اوکراین و تبعات حاشیه‌ای آن است که در حال رخ عیان کردن هستند.

خیزش دوباره در نوکوس!

در شرایط کنونی اگر توافق بین دولت و معترضان در قالپاقستان شکست بخورد، ممکن است این خیزش‌ها به سایر کشورهای آسیای مرکزی نیز سرایت کند که برای مسکو مشکل‌ساز خواهد شد؛ چراکه تمرکز روس‌ها فعلاً بر اوکراین است!

هرازچندگاهی ما شاهد خیزش‌های مردمی در جمهوری‌های جدا شده از شوروی سابق هستیم. به عنوان مثال در قزاقستان چندی پیش یک غوغای سیاسی- اجتماعی به وجود آمد که جنگ قدرت در داخل ترجمه شد. در تاجیکستان هم هرازچندگاهی علیه امامعلی رحمان، رئیس‌جمهوری تاجیکستان که از سال 1994 قدرت را در دست دارد قیام‌هایی صورت می‌گیرد که به کمک روس‌ها سرکوب می‌شود. چندی پیش هم در گرجستان، مردم علیه روسیه و برای پیوستن به اتحادیه اروپا و ناتو به خیابان ریختند و حالا هم در اثنای تشدید پیشروی‌های ارتش روسیه در شرق اوکراین، شاهد خیزش در غرب ازبکستان هستیم. در غرب این کشور منطقه‌ خودمختاری به نام «قره قالپاقستان» وجود دارد که حالا مردمان آن برای چندمین بار به خیابان‌ها ریخته‌‌اند و دولت مرکزی را مورد شماتت قرار داده‌اند. بر اساس اعلام رسانه‌های ازبکستان، در ناآرامی‌های اخیر در پایتخت قالپاقستان،  ۱۸ نفر جان باختند و  ۲۴۳ نفر از جمله ۳۸ افسر مجروح شدند. داورون جومانازاروف، سخنگوی گارد ملی و همچنین دفتر دادستانی کل ازبکستان اعلام کرد که  ۵۱۶ نفر هم در  تظاهرات ۱-۲ جولای (۱۰- ۱۱ تیر) بازداشت شدند. شهر نوکوس ششمین شهر بزرگ ازبکستان با حدود ۳۵۰ هزار نفر جمعیت و مرکز منطقه قره قالپاقستان است که حالا درگیری‌ها در آنجا ادامه دارد. اسپوتنیک هم در اینباره گزارش داده که ساکنان منطقه قره قالپاقستان مدعی هستند که برخی بندهای مرتبط با اصلاحیه قانون اساسی، حق و حقوق آنها را نادیده گرفته است. در قانون اساسی حال حاضر ازبکستان، منطقه قالپاقستان به عنوان قلمرویی درون ازبکستان توصیف می‌شود که می‌تواند با همه‌پرسی از خاک این کشور جدا شود، اما در قانون اساسی جدید ازبکستان که اخیرا به همه‌پرسی گذاشته شد و تا چند ماه آینده اجرایی می‌شود، به قالپاقستان اجازه و حق جدایی و خودمختاری داده نمی‌شود. توجه داشته باشید که در آغاز دهه ۹۰، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، شورای عالی قره قالپاقستان اعلامیه استقلال را به تصویب رساند و در سال ۱۹۹۳ یک توافقنامه بین ایالتی مبنی بر ورود قره قالپاقستان به خاک ازبکستان امضا شد اما در شرایط کنونی اگر توافق بین دولت و معترضان در قالپاقستان شکست بخورد، ممکن است این خیزش‌ها به سایر کشورهای آسیای مرکزی نیز سرایت کند که برای مسکو مشکل‌ساز خواهد شد؛ چراکه تمرکز روس‌ها فعلاً بر اوکراین است!