آغاز دوران خطرناک عربستان

سیدمحمد  میرزا  محمدزاده

حالا پس از یک ماه، به نظر می‌رسد که تصویر خوبی از لحظات آخر جمال خاشقجی در ذهن داریم. اوایل ماه اکتبر (اوایل مهرماه) روزنامه‌نگار سعودی و ستون‌نویس روزنامه آمریکایی واشنگتن‌پست، وارد کنسولگری عربستان سعودی در استانبول شد و در همان دقایق اولیه ورودش، از سوی گارد سلطنتی سعودی که برای قتل او از ریاض به آنجا اعزام شده بودند، به قتل رسید. به گفته عرفان فیدان، دادستان کل استانبول، آنها ابتدا او را خفه کردند و در هفت دقیقه ابتدایی ورود خاشقجی به کنسولگری، عملیات قتل او انجام شده بود. سپس به احتمال زیاد، پزشک قانونی که همراه تیم ترور به استانبول اعزام شده بود، با تکیه بر موسیقی برای آرامش وجدانش، شروع به تکه‌تکه کردن جسد می‌کند و در نهایت این تیم از ترکیه می‌گریزد.

دکستر فیلکینز روزنامه‌نگار آمریکایی، روز جمعه (یازدهم آبان)، در مطلبی برای مجله نیویورکر ضمن اشاره به ارتباط شخصی خود با جمال خاشقجی، از ایمیل‌های اخیری که جمال برای او فرستاده یاد می‌کند و عنوان می‌کند که اقدام سعودی برای این جنایت، حاکی از اتفاقات پشت پرده‌ای است که سلطنت آل‌سعود را تهدید می‌کند. فیلکینز با این مقدمه اینگونه می‌نویسد:

چطور می‌توان عربستان را وادار به اعتراف کرد؟

با وجود این همه جزئیاتی که در مورد قتل خاشقجی به‌دست آمده است، همچنان فاکتورهای حیاتی در مورد این جنایت وجود دارد که ما از آنها بی‌اطلاع هستیم – از جمله آنکه نمی‌دانیم جسد کجاست، یا آنکه چه چیز از جسد باقی مانده و چه چیز از بین برده شده است، و اینکه آیا محمد بن‌سلمان، شاهزاده سعودی که بسیاری از اعضای تیم ترور در استخدام وی بوده‌اند، دستور قتل را داده یا رهبری تیم را بر عهده داشته است یا خیر. چطور می‌توانیم این حقایق را دریابیم؟

راه‌کارش این است: دولت سعودی را مجبور کنیم که مبارک محمد الاوطیبی، سرکنسول عربستان در استانبول را برای تحقیقات معرفی کند؛ او در زمان این جنایت در کنسول حضور داشته است. الاوطیبی ظاهرا در جریان قتل حضور داشته اما مسئولیت آن را بر عهده نداشته است. آنطور که یکی از مقامات ترک در مصاحبه با روزنامه یِنی شفک گفته است. اوطیبی خطاب به تیم ترور می‌گوید: بیرون این کار را انجام دهید. شما من را به دردسر می‌اندازید.

اوطیبی روز شانزدهم اکتبر (24 مهرماه) ترکیه را ترک کرد و دیگر کسی او را ندید. مقامات ترکیه از سعودی‌ها خواستند تا 18 مظنون مرتبط با تیم ترور را مسترد کنند، اما مقامات سعودی از این‌کار سر‌ باز زدند و خود اقدام به دستگیری این افراد کردند. اما اوطیبی چطور؟ مقامات سعودی تاکنون در مورد او سکوت کرده‌اند. اوطیبی کلید ماجرا است: او شاهد عینی قتل خاشقجی بوده است، ممکن است او از برنامه قتل، پیش از اجرای آن آگاهی داشته باشد و ممکن است که او بداند چه کسی دستور قتل را صادر کرده است.

به نظر می‌رسد محمد بن‌سلمان و اطرافیانش در ریاض مصمم به دفن حقیقت هستند، آنها به‌طور دائم در مورد قتل خاشقجی و دست داشتن دولت سعودی در آن دروغ گفته‌اند. آخرین داستان غیر‌قابل باور دولت سعودی این بوده است که آنها نمی‌دانند جسد کجا است، در حالی که مقامات سعودی اظهار کرده‌اند قاتلان از یک هم‌دست محلی برای رهایی از شر جسد کمک گرفته‌اند؛ اوطیبی می‌تواند از این راز پرده بردارد.

خاشقجی چه می‌دانست؟

چرا رژیم سعودی این چنین برای خفه کردن صدای خاشقجی کمر بسته بود؟ شاید بیشتر از هر شهروند سعودی دیگری، خاشقجی در صدد افشای حقایق در مورد راهکارهای سختگیرانه محمد بن‌سلمان و اشتراک آن با دنیا بوده است. خاشقجی چند هفته قبل از آنکه کشته شود در ایمیلی از من خواست به سرعت مطلبی در مورد کمپین‌های بازداشت محمد بن‌سلمان بنویسم. او در ایمیلش نوشته بود: شما متوجه خیانت در عدالت می‌شوید. من در استانبول خواهم بود، اما پاسخگوی تماس‌های شما هستم.

در طول سال گذشته، بن‌سلمان سرکوب بی‌سابقه مخالفان داخلی را آغاز کرد و صدها روزنامه‌نگار، روحانی و فعال حقوق زنان و در مجموع هر فردی را  که جرأت لکه‌دار کردن چهره آرام بن‌سلمان به عنوان یک دوراندیش خیرخواه را داشت، دستگیر کرد. هیچ گروهی از جمله دیده‌بان حقوق بشر و سازمان عفو بین‌الملل، حتی در مورد تعداد زندانیان سیاسی عربستان سعودی مطمئن نیست. محمد بن‌سلمان در مصاحبه‌ای که درست بعد از قتل خاشقجی با بلومبرگ انجام داد، عنوان کرد که پانصد سعودی در طور سه سال گذشته برای اتهامات تروریستی و افراط‌گرایی بازداشت شده‌اند و گفت: ما در تلاش هستیم بدون جنگ داخلی از شر افراط‌گرایی و تروریسم خلاص شویم.

خاشقجی در یکی از آخرین ایمیل‌های خود به من، حکم محکومیت در مورد پرونده بسیار فاحشی را ارسال کرده بود. این حکم مربوط به سلمان العوده، یک روحانی در شهر ریاض بود. عوده یکی از روحانیون شناخته شده و مردمی دولت سعودی بود که در جریان اولین جنگ خلیج (فارس) مورد توجه قرار گرفت. 

وی در آن زمان مقامات سعودی را به دلیل راه دادن سربازان آمریکایی به خاک این کشور مورد ملامت قرار داد و در دهه 1990 میلادی چندین سال به دلیل اتهاماتی از جمله شورش علیه سلطنت، متحمل زندان شد. در سال‌های اخیر او مواضع معتدلی را در پیش گرفت. به‌دنبال حملات 11 سپتامبر، وی به صورت علنی اسامه بن‌لادن را به دلیل کشتار افراد بی‌گناه و تشویق دیگر مسلمین برای دنبال کردن راه و اعمالش محکوم کرد. ( او در سخنانی گفت: برادرم اسامه، آیا در حالی که جسد این صدها هزار نفر قربانی بر دوش تو هستند، برای ملاقات با خدای متعال خوشحال هستی؟) در سال‌های اخیر انتقادات او اندکی فراتر از هشدار به سلطنت سعودی برای اجرای اصلاحات دموکراتیک رفت. اکانت توئیتر او به زبان عربی 14 میلیون دنبال کننده دارد. او در توتیترش نوشت: عبدلله العوده پسر پدرم به من گفت: «پدرم مشروعیتی مستقل از حکومت دارد.»  و این چیزی است که سلطنت از آن می‌ترسد.

محکومیت سی و هفت ساله العوده به طور عمده به دنبال یک سری مسائل عمومی و اتهامات بی‌اساس است. این اتهامات شامل چیزهایی از جمله «بد‌بینی و طعنه در مورد دست‌آوردهای دولت» و «بیان اینکه رهبران سعودی ثروت را در کشور به انحصار درآورده‌اند و سبب فقر شده‌اند» می‌شود. همچنین آنها العوده را متهم به تأمین مالی تروریسم کرده‌اند، اما هیچ مدرکی برای این ادعا ندارند.

در واقع هرکسی می‌تواند دریابد که جرم العوده انتشار توئیت نوشته شده از سوی دولت، در حمایت از محاصره قطر از سوی سعودی‌ها به کمک امارات متحده عربی در سال گذشته است. کمپین سعودی و اماراتی‌ها با هدف براندازی دولت قطر مثل اتهامات العوده بی‌مدرک و شاهد نبود. حکم العوده به‌طور دائم از سوی ایالات متحده آمریکا و بیشتر کشورهای دنیا محکوم شد. آدام کوگل، عضو دیده‌بان حقوق بشر در مورد این حکم گفت: حتی یک مدرک در مورد خشونت یا تحریک برای آن وجود ندارد؛ با این وجود دادستان‌ها به دنبال حکم اعدام برای وی هستند.

زیر پوسته نمایش‌ها

بر اساس معیارهای سعودی، موضوع العوده یک مسأله ساده است. بنا به گزارش دیده‌بان حقوق بشر، در سال گذشته، دولت سعودی حداقل 13 فعال حقوق زنان و حداقل 60 روحانی را بازداشت کرده است. بازداشت‌های گسترده اواخر سال 2017 را به یاد بیاورید که در آن دویست و 50 چهره برجسته سعودی شامل برخی از پولدارترین افراد دنیا در هتل ریتز-کارلتون زندانی شدند. این عملیات که با هماهنگی خود بن‌سلمان انجام شد، با هدف تسلیم بخش عمده‌ای از دارایی‌های این افراد صورت گرفت. هرچند که از جزئیات این ماجرا اطلاعاتی در دست نیست، اما به نظر می‌رسد که برخی از بازداشت شدگان مورد شکنجه  قرار گرفته‌اند. 

حداقل یک نفر با نام علی القحطانی، یک ژنرال بازنشسته به دلیل بازجویی‌ خشن، دچار حمله قلبی شد  و جان خود را از دست داد.

بیشتر افراد بازداشت شده آزاد شدند، اما بیش از 50 نفر همچنان در زندان به سر می‌برند. یکی از این افراد شاهزاده ترکی بن‌عبدالله، فرمادار اسبق استان ریاض است. به گفته یکی از افراد نزدیک به عبدلله، تمام دارایی‌های این خانواده توقیف شده است و گه‌گداری به وی اجازه تماس تلفنی با خانواده داده می‌شود و ما نمی‌دانیم که کجا است. شایعات قوی وجود دارد که ادعا می‌کنند عبدالعزیز بن‌فهد، پسر‌عموی بن‌سلمان و یکی از پسران پادشاه ملک فهد مرده است.

رفته رفته به مراتب روشن‌تر می‌شود که دولت ترامپ که خود، محمد بن‌سلمان را در مرکز استراتژی خاورمیانه‌ آمریکا قرار داده است، تصمیم ندارد جلوی مقاومت سعودی‌ها برای روشن شدن ابعاد ماجرای قتل جمال خاشقجی بایستد. اخیرا، یکی از مقامات ارشد دولت ترامپ به من گفت که در داخل دولت، محمد بن‌سلمان یک فرد بی‌ملاحظه شناخته می‌شود، اما تصور اینکه ترامپ برای بیرون راندن وی همت گمارد، دشوار است. ترامپ قدم در این راه نمی‌گذارد.

بهار عربی پشت درهای آل‌سعود

این موضع، دست سعودی‌ها را برای تصمیم‌گیری باز می‌گذارد. حکومت سعودی با کوتاهی جامعه جهانی به‌ویژه ایالات متحده آمریکا، تا کنون توانسته‌ با گستاخی بتازاند. دامنه این گستاخی تا جایی پیش رفته است که ترکی الفیصل، رئیس سابق اطلاعات عربستان سعودی با بی‌پروایی آمریکا را خطاب قرار می‌دهد و می‌گوید کشوری که خود بر اساس اطلاعات اشتباه هزاران نفر از مردم عراق را می‌کشد، نباید از دیگران انتقاد کند. 

او پا را از این فراتر گذاشت و گفت: کشورهایی که در حق خبرنگاران  و حتی مردم عادی ظلم می‌کنند، نباید ادعای حمایت از آزادی بیان داشته باشند. وی حتی دست به اظهار‌نظر خنده‌داری زده و گفته است: کشورش به‌همراه متحدان نقش راهبردی مهمی در تحقق صلح در منطقه برعهده داشته است. البته صحبت‌های الفیصل حاصل عصبانیت مقامات سعودی به‌دنبال بیانیه شب جمعه (یازدهم آبان) آمریکا صورت گرفته است. 

در بیانیه‌ وزارت خارجه آمریکا، واشنگتن از عربستان می‌خواهد که محل اختفای جسد جمال خاشقجی را افشا کند و برای به‌خاک‌سپاری، آن را در اختیار خانواده مقتول قرار دهد. دولت آمریکا در این بیانیه تاکید کرده است که باید به حساب همه مسئولان قتل خاشقجی رسیدگی شود و عاملان آن مجازات شوند؛ مایک پامپئو وزیر امور خارجه آمریکا هم در پی همین بیانیه گفت  آمریکا به چند هفته زمان نیاز دارد تا به شواهد کافی برای اعمال تحریم در ارتباط با قتل جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار منتقد سعودی، در کنسول‌گری سعودی در استانبول دست یابد.

اما این تنها یک روی سکه است، در حالی که نشانه‌های بسیاری از وجود نارضایتی درون خانواده سلطنتی به چشم می‌خورد، تاکنون هیچ ملاحظه‌ جدی برای بیرون راندن محمد بن‌سلمان آشکار نشده است. 

شاهزاده در جریان پاکسازی دادگاه سلطنتی از رقبا، دشمنان قدرتمندی برای خود ایجاد کرد، که برخی از آنها بدون شک در حال نظاره‌گری شرایط با تفکر انتقام هستند. 

به‌نظر می‌رسد، اگر محمد بن‌سلمان در جایگاه خود ابقا شود، خانواده سلطنتی سعودی و به طور عام‌تر کل عربستان سعودی، وارد عصر خطرناکی شود. بروس ریدل، یک کارشناس خاورمیانه در موسسه بروکینگز به من گفت: هیچ راه‌کار سیاسی وجود ندارد، بجز مسیر خشونت.