تضاد منافع در قفقاز

فرشاد گلزاری

 از چند روز پیش تاکنون شاهد آن هستیم که کرملین به صورت خزنده در حال مخابره پیام‌های هشدار به آنکارا است. بسیاری از تحلیلگران این پیام‌ها را در راستای حرکات روسیه و احتمال متمایل شدن آن به سمت آمریکا ارزیابی کرده‌اند و برخی دیگر معتقدند که روس‌ها در حال پیشگیری از سناریویی هستند که می‌تواند به درگیری با آنکارا منجر شود. در این میان پرونده‌های زیادی وجود دارد که به نظر می‌رسد مسکو در آنها با ترکیه به مشکل برخورد کرده است.

یکی از همین پرونده‌ها سوریه و ادلب است. روس‌ها بارها به صورت پنهانی اعلام کرده‌اند که مایل به حمله هوایی به ادلب هستند تا بتوانند پرونده تروریسم تکفیری در این کشور را به نوعی به نفع خود ببندند. اما در مقابل آنکارا اجازه این اقدام را نداده و حتی پست‌های دیدبانی خود در اطراف ادلب را افزایش داده است. در لیبی هم شاهد تقابل نسبی روسیه و ترکیه هستیم؛ به گونه‌ای ترک‌ها از نیروهای فائزالسراج که اساساً گرایش اخوانی دارند حمایت می‌کرد و حالا هم با دولت جدید لیبی وارد مناسبات شده‌اند،‌ و در مقابل هم روس‌ها از خلیفه حفتر و ارتش ملی لیبی حمایت می‌کردند که در نهایت باعث شد مسکو ترکیه را در پرونده لیبی و فروش تجهیزات و تسلیحات به لیبی مورد مواخذه قرار دهد. در سوی دیگر ماجرا و در پرونده افغانستان هم ما شاهد آن هستیم که اخیراً ترکیه اعلام کرده که می‌خواهد حفاظت از فرودگاه کابل را به عهده بگیرد تا بتواند به هر ترتیب که شده نفوذ خود را در افغانستانِ پس از آمریکا حفظ کند.

روس‌ها بارها به صورت پنهانی اعلام کرده‌اند که مایل به حمله هوایی به ادلب هستند تا بتوانند پرونده تروریسم تکفیری در این کشور را به نوعی به نفع خود ببندند؛ اما در مقابل آنکارا اجازه این اقدام را نداده و حتی پست‌های دیدبانی خود در اطراف ادلب را افزایش داده است

در همین راستا نه تنها طالبان با ورود ترکیه به این فرودگاه و ماندن آنها در افغانستان مخالفت کرده، بلکه روس‌ها هم نگران منافع خود در این کشور هستند. این پرونده هم به زودی می‌تواند باعث ایجاد مشکل و شکاف میان دو طرف شود. اما از این پرونده‌ها که بگذریم، به خوبی می‌بینیم که هشدار جدید روس‌ها به ترکیه هیچ ارتباطی با موضوعاتی که بدان اشاره شد، ندارد؛ بلکه به نظر می‌رسد اوضاع کمی متفاوت‌تر از آن چیزی است که همه فکر می‌کنند. چندی پیش پس از آنکه رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه از اجلاس سران ناتو در بروکسل به کشورش بازگشت، طی سفری کوتاه به جمهوری آذربایجان با الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری این کشور دیدار کرد. یک اتفاق بسیار مهم در این دیدار رخ داد که حالا صدای مسکو را به آسمان بلند کرده است. در این دیدار دو طرف قراردادی با نام «قرارداد شوشا» را به امضا رساندند که دارای بندهای بسیار مهمی است.

در این قرارداد به تقویت مناسبات دو جانبه اقتصادی، سیاسی و امنیتی اشاره شده و قرار بر این است تا ترکیه و جمهوری آذربایجان حتی در حوزه تقویت مناسباتِ انرژی با یکدیگر وارد همکاری های جدید شوند. همچنین گفته شده که این قرارداد به نوعی باعث همکاری مشترک دو طرف در تولید تجهیزات و تسلیحات می‌شود و قرار است این محصولات مشترک در بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی به فروش برسد. در این میان حتی اعلام شده که ترکیه به زودی کنسولگری خود را در شهر شوشا افتتاح خواهد کرد که نشان می‌دهد آنکارا در حال گسترش نفوذ سیاسی خود در جمهوری آذربایجان و حتی اطراف آن است. اما در این میان رئیس‌جمهوری ترکیه اعلام کرده که حمایت نظامی از باکو ادامه خواهد داشت و به همین دلیل آنکارا به دنبال احداث پایگاه‌های نظامی در جمهوری آذربایجان خواهد بود.

ترکیه در بندی از بیانیه شوشا اعلام کرده که به زودی کنسولگری خود را در این شهر افتتاح خواهد کرد که نشان می‌دهد آنکارا در حال گسترش نفوذ سیاسی خود در جمهوری آذربایجان و حتی اطراف آن است

تحریکِ مسکو

اعلام خبر تاسیس پایگاه‌های نظامی ترکیه در آذربایجان دقیقاً همان واقعه‌ای است که باعث شد روسها به ترکیه پیام هشدار بدهند. هنوز چند ساعتی از این سخنان اردوغان نگذشته بود که یکباره دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین اعلام کرد استقرار زیرساخت‌های نظامی از سوی ترکیه که یکی از کشورهای عضو ناتو محسوب می‌شود، در نزدیکی مرزهای روسیه دلیلی است بر این مساله که ما باید اقداماتی را برای حفاظت از امنیت ملی خود در نظر بگیریم.

این واکنشِ تند کرملین اگرچه خیلی مختصر و مفید بود اما واقعیت این است که تمام این هشدارها در واقع به انعقاد قرارداد شوشا است. وزارت خارجه روسیه در مورد قرارداد شوشا گفته بود که ما معتقدیم که روابط دو جانبه جمهوری آذربایجان و ارمنستان با طرف ثالث (ترکیه) نباید با موضوع قره‌باغ آمیخته شود و آخرین تماس باکو- آنکارا در سطح عالی را هم از این منظر نگاه می‌کنیم.

روسیه پیشتر هم به بیانیه شوشا واکنش نشان داده و بخش نظامی آن را زیر سوال برده بود؛ چراکه گمان می‌کند این مسئله می‌تواند در پرونده قره‌باغ، بر روابط دوجانبه باکو - ایروان تاثیرگذار باشد. از سوی دیگر در بخشی از بیانیه شوشا آمده است که «آذربایجان برای پایان دادن به حمله ۳۰ ساله ارمنستان و آزادسازی سرزمین‌های اشغالی، حمایت ترکیه را گرامی می‌دارد و طرف‌ها در صورت بروز تهدید یا حمله به استقلال یا تمامیت ارضی هر یک از آنها توسط کشور ثالث، کمک لازم را به یکدیگر ارائه خواهند کرد».همین یک بخش کوچک باعث شده تا مسکو به شدت از حضور نظامیان ترکیه در آذربایجان احساس خطر کند.

از منظر مسکو، اینکه سخن از کشور ثالث یا همان ترکیه به میان آمده، نشان می‌دهد که آنکارا در صدد است به عنوان عضو ناتو در قفقاز جنوبی حضور داشته باشد و این به معنای تهدید امنیت ملی روسیه است. در این میان باید توجه داشته باشید که روسیه در سال گذشته و پس از بالا گرفتن تنش نظامی میان باکو و ایروان در قضیه قره‌باغ، مستقیماً حدود دو هزار نظامی خود را به مرز لاچین اعزام کرد تا از آنها به عنوان صلح‌بان استفاده کند. مساله اینجاست که مسکو اساساً هیچ مجوزی از شورای امنیت سازمان ملل برای اعزام این نیروها به قره‌باغ دریافت نکرده و برخی معتقدند که روسیه صرفاً برای تغییر معادلات به نفع خود نیروهایش را به قره‌باغ اعزام کرده است.

حالا که ترکیه به دنبال تاسیس پایگاه نظامی در آذربایجان است، شاهد آن هستیم که روسیه نسبت به این موضوع و نفوذ ناتو در کنار گوش خود، به شدت عصبانی است. این در حالیست که ترکیه تا آخر سال 2021 میلادی (به مدت یکسال) فرماندهی نیروهای واکنش سریع ناتو را به عهده دارد و این دقیقاً همان تضاد منافعی است که در قفقاز خود را نمایان کرده است.