نفوذ خزنده ریاض در قلمرو تهران

فرشاد گلزاری

در روزهای ابتدایی فروردین 1400 یک اتفاق بسیار مهم در عرصه منطقه‌ای رخ داد که بسیاری از رسانه‌های دنیا آن را به تحلیل و تفسیر گذاشتند. این رویداد دیدار و گفت‌وگوی مجازی پادشاه عربستان سعودی با نخست‌وزیر عراق بود. ملک سلمان و مصطفی الکاظمی در گفتگوهای خود بر تقویت پیوند بین دو کشور و تمایل به توسعه همکاری در زمینه‌های مختلف بر پایه حسن همجواری و منافع مشترک؛ و همچنین گسترش و تقویت افق همکاری‌های دو جانبه در زمینه‌های مختلف به ویژه سیاسی و تجاری تاکید کردند و علاوه بر آن خواستار همکاری در عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی شدند. آنچه در این میان باید موردنظر قرار بگیرد این است که پادشاهی عربستان سعودی از تلاش دولت عراق برای دستیابی به ثبات و توسعه در جمهوری عراق قدردانی کرد و نکته اینجاست که همه می‌دانند منظور پادشاه عربستان از «ثبات»، صرفاً بحث مبارزه با داعش نیست؛ بلکه سعودی‌ها یکی از جریان‌های حاضر در عراق هستند که از ادغام حشدالشعبی و حتی خلع سلاح این جریان توسط دولت جدید عراق به شدت حمایت می‌کنند. فارغ از این کنایه‌های سیاسی نکته مهمتر این است که پس از این گفت‌وگوی مجازی، بر اساس آنچه دفتر رسانه‌ای نخست وزیری عراق اعلام کرده، در راستای تکمیل تلاش‌های انجام شده مقامات دو کشور، پادشاه عربستان از مصطفی الکاظمی برای سفر به ریاض دعوت به عمل آورد که این به نوعی نمایانگر آن است که ریاض، آهنربای جذبش را به سمت بغداد گردانده است. اینکه ریاض چگونه در حال جذب عراق است موضوعی نیست که نتوان به آن پاسخ داد ولی قبل از پاسخ به این پرسش باید متوجه بود که عربستان قبل از آنکه خودش دست به کار شود، کشورهایی که زیر کُدِ ریاض هستند را به سراغ بغداد فرستاد. چهار روز پیش یعنی 10 فروردین ماه، وزرای خارجه عراق، مصر و اردن در دیداری در بغداد با یکدیگر پرونده فلسطین، بحران سوریه، لیبی و یمن و همچنین مقابله با تروریسم را بررسی کردند. همچنین وزیر خارجه قطر روز پنجم فروردین به عراق سفر کرد و به دنبال آن وزیر دفاع عراق سفری به ارمنستان داشت. مهمتر از این تحولات آن است که دیدار و گفتگوی مجازی پادشاه عربستان و نخست‌وزیر عراق در آستانه سفر پادشاه اردن و رئیس‌جمهور مصر به بغداد صورت گرفت که تمام این مولفه‌ها نشان می‌دهد بغداد به دنبال خانه‌تکانی در سیاست خارجی خود است. به هر ترتیب دعوت ملک سلمان و سفر مصطفی الکاظمی به عربستان پس از حرف و حدیث‌ها و فراز و فرودهای زیاد و ۱۱ ماه انتظار از زمان انتصاب وی به عنوان نخست‌وزیر، بالاخره عصر چهارشنبه گذشته انجام شد. دربار سعودی سفر الکاظمی به عربستان را با انتشار عکسی که در آن چهار فروند جنگنده اف 16 عربستان در حال اسکورت هواپیمای حامل نخست‌وزیر عراق بر فراز آسمان ریاض هستند، تایید و به سمع و نظر دنیا رساند. پس از فرود هواپیمای خطوط هوایی عراق بر باند فرودگاه ریاض، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان از نخست‌وزیر عراق استقبال به عمل آورد و بلافاصله پس از مراسم استقبال در سرسرای تشریفات فرودگاه ریاض، گفت‌وگوی دوطرف آغاز شد.

سه قرارداد از پنج قرارداد امضا شده میان عراق و عربستان،‌ درون‌مایة تجاری و اقتصادی دارد که بغداد به شدت در وضعیت فعلی به آن محتاج است اما در حوزه اجتماعی ریاض همچنان به دنبال نفوذ فرهنگی خود از طریق مراکز آکادمیک و رسانه‌ها در همسایگی ایران است

در مدارِ ریاض

آنچه از سوی رسانه‌های عربستان و همچنین عراق منتشر شده نشان می‌دهد که هیأت همراهِ الکاظمی در سطح بالایی در این سفر حضور داشته‌اند که نشان از اهمیت محتوای این سفر دارد. بر اساس اخبار موجود هیات عراقی شامل وزرای امور خارجه، دارایی، برنامه‌ریزی، کشور، نفت، مسکن، کشاورزی، مشاور امنیت ملی، رئیس سازمان سرمایه‌گذاری ملی، استانداران الانبار، نمایندگان استان‌های هم مرز با عربستان، قائم مقام رئیس سرویس اطلاعاتی، رئیس‌دفتر نخست‌وزیر و سرکنسول عراق در عربستان بود. بسیاری از تحلیلگران مشغول به کار در خبرگزاری‌ها و اندیشکده‌های کشورهای حاشیه خلیج فارس معتقدند که همراهی الکاظمی توسط این سطح از مقامات عالیرتبه عراق نشان از تکاپوی نخست‌وزیر این کشور برای تقویت مراودات سیاسی، اقتصادی و امنیتی با ریاض دارد.

پادشاه سعودی از تلاش دولت عراق برای دستیابی به ثبات و توسعه در جمهوری عراق قدردانی کرد و نکته اینجاست که همه می‌دانند منظور از ثبات، صرفاً مبارزه با داعش نیست؛ بلکه سعودی‌ها ادغام و خلع سلاح حشدالشعبی را مدنظر دارند

گفتگوهای اولیه  با حضور چند تن از مشاوران شاه سعودی و وزرای انرژی، کشور، گارد ملی، امور خارجه، رئیس مجلس شورا و همچنین فرماندهان نظامی از طرف سعودی آغاز شد و پس از آن خبرگزاری واس، متعلق به دربار سعودی اعلام کرد که در جلسه الکاظمی با بن سلمان تعدادی از پرونده‌ها در زمینه‌های اقتصادی، نفت، برق، کشاورزی و سرمایه‌گذاری مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

نکته بسیار مهم که بسیاری از ناظران بین‌المللی منتظر شنیدش بودند این است که در طول این سفر سندهای بسیار مهمی میان دو کشور به امضا رسید. آنگونه که خبرگزاری العربیه به صورت محسوس در گزارش خود آورده تفاهم‌نامه‌ها و توافق‌نامه‌های امضا شده عبارتند از اجتناب از مالیات مضاعف بین دو کشور توسط وزیران دارایی، تأمین مالی صادرات عربستان سعودی توسط مدیر عامل صندوق توسعه عربستان، برنامه‌ریزی برای توسعه و تنوع اقتصادی و نیز توسعه بخش خصوصی توسط وزیران برنامه‌ریزی، تفاهم‌نامه همکاری مشترک بین کتابخانه ملی و بایگانی عراق با دفتر دارالملک عبدالعزیز عربستان توسط وزیر مسکن عراق و مدیر دارالملک عربستان و در آخر، امضای تفاهم‌نامه بین شبکه رسانه‌ای عراق و رادیو و تلویزیون سعودی توسط دبیرکل شورای وزیران عراق و وزیر رسانه عربستان.

این پنج قرارداد به خوبی نشان می‌دهد که ریاض در سه حوزه اقتصادی و اجتماعی قرار است خدمات چشمگیری به بغداد ارائه دهد. سه قرارداد از پنج قرارداد مذکور درون‌مایة تجاری و اقتصادی دارد که بغداد به شدت در وضعیت فعلی به آن محتاج است. اما در حوزه اجتماعی ریاض همچنان به دنبال نفوذ فرهنگی خود در همسایگی عراق است که یک راه آن ورود به دانشگاه‌ها، مراکز آکادمیک و علمی و راه دیگر آن تزریق اندیشه خود به مردم از سوی رسانه‌ها است.

نکته به شدت مهم دیگر این است که پس از این سفر، برخی رسانه‌های عربستان به نقل از پادشاهی سعودی سفر مصطفی الکاظمی به عربستان را سفری که «معانی سیاسی» دارد عنوان کردند که به زعم آنها از اعتقاد دولت عراق به اهمیت عمق عربی - اسلامی و جایگاه والایی که عربستان دارد، نشات گرفته است. اگر این سخنان را در کنار تفاهم دو طرف برای بازگشایی کنسولگری عربستان در سه استان عراق قرار دهیم به خوبی درمی‌یابیم که ریاض علاوه بر نفوذ خزنده در قلمروی تهران، به دنبال طراحی دوگانه «عرب - عجم» در عراق به صورت کاملاً نامحسوس است.

شاید توئیت مقتدی صدر، رئیس جریان صدر عراق که گفته است «من با نگاه امید و آرزو به سفر برادر الکاظمی به عربستان سعودی نگاه می‌کنم؛ زیرا باعث خروج عراق از انزوای محیطی تاریخی و عربی خود خواهد بود» سندی بر این مدعا باشد!